Bhopal Disaster : 2 डिसेंबर इतिहासातील 'ती' काळरात्र! भोपाळ गॅस दुर्घटनेच्या 41 वर्षांनंतरही जखमा ताज्याच

भोपाळ गॅस दुर्घटना (Bhopal Gas Tragedy)

आजच्याच दिवशी, म्हणजेच 2 डिसेंबर 1984 च्या रात्री आणि ३ डिसेंबरच्या पहाटे घडलेली ही घटना जगातील सर्वात मोठी औद्योगिक दुर्घटना मानली जाते. युनियन कार्बाइड इंडिया लिमिटेड (UCIL) च्या किटकनाशक कारखान्यातून विषारी वायूची गळती होऊन हजारो लोकांचा बळी गेला, आणि लाखो लोक कायमस्वरूपी अपंग झाले.

advertisement

दुर्घटना युनियन कार्बाइड इंडिया लिमिटेड (UCIL) या अमेरिकेच्या युनियन कार्बाइड कॉर्पोरेशन (UCC) च्या उपकंपनीच्या कारखान्यात झाली. येथे सेविन नावाचे किटकनाशक बनवले जात होते आणि त्यासाठी मिथाइल आयसोसायनेट (MIC) या अत्यंत विषारी रसायनाचा साठा करण्यात आला होता.

हे रसायन अत्यंत अस्थिर (volatile), ज्वलनशील आणि विषारी असते. पाण्याच्या संपर्कात आल्यास ते तीव्र उष्णता निर्माण करते आणि त्याचा दाब (pressure) खूप वाढतो. MIC हा प्रामुख्याने मानवी श्वसनसंस्थेवर (Respiratory System) हल्ला करतो.

पाण्याच्या प्रवेशामुळे टाकीतील तापमान 200 °C च्या वर गेले, दाब वाढला आणि पहाटे सुमारे 12:40 वाजता टाकीचे सेफ्टी व्हॉल्व्ह (safety valves) मधून 40 टनांहून अधिक विषारी MIC वायू वातावरणात पसरला.

गळती झालेला विषारी वायूचा ढग (Toxic Gas Cloud) शहरातील दाट लोकवस्तीच्या भागावर वेगाने पसरला. वायूच्या संपर्कात आल्यानंतर काही तासांतच सुमारे 3,000 लोक मरण पावले. श्वास घेण्यास त्रास होणे, खोकला, डोळे जळणे आणि श्वसनमार्ग बंद पडणे ही मुख्य लक्षणे होती.

५ लाखांहून अधिक लोक या वायूमुळे बाधित झाले. त्यांना कायमस्वरूपी श्वसनविकार, दृष्टीदोष किंवा कायमचे अंधत्व, मज्जातंतूंचे नुकसान (Neurological Damage), गरोदर महिलांमध्ये गर्भपाताचे प्रमाण वाढणे आणि जन्मजात विकृती (Birth Defects) अशा गंभीर समस्यांचा सामना करावा लागला. आजही, भोपाळमधील अनेक कुटुंबांच्या पुढील पिढ्यांमध्ये या वायूच्या दुष्परिणामांचे गडद सावट आहे.

कारखान्याच्या आवारात आणि परिसरातील भूजल (Groundwater) आणि माती अजूनही विषारी रसायनांनी प्रदूषित आहे, ज्यामुळे स्थानिकांच्या आरोग्यावर सतत नकारात्मक परिणाम होत आहे.

दुर्घटना घडल्यानंतर कंपनीची जबाबदारी आणि पीडितांना न्याय मिळवून देण्यासाठी मोठी कायदेशीर लढाई सुरू झाली. युनियन कार्बाइडची भूमिका: अमेरिकेतील युनियन कार्बाइड कॉर्पोरेशनने दुर्घटनेची जबाबदारी भारतीय उपकंपनीवर ढकलण्याचा प्रयत्न केला. 1989 मध्ये, UCC ने भारत सरकारला 470 दशलक्ष डॉलर्स (470 Million USD) इतकी नुकसान भरपाई देऊन प्रकरण संपवलं, परंतु ही रक्कम अपुरी असल्याची टीका झाली.

या दुर्घटनेसाठी दोषी असलेल्या भारतीय अधिकाऱ्यांवर 2009 मध्ये पुन्हा गुन्हेगारी खटला चालवण्यात आला, परंतु पीडितांना अजूनही पूर्ण न्याय मिळाला नसल्याची भावना आहे.

भोपाळ गॅस दुर्घटना ही भविष्यातील औद्योगिक प्रकल्पांसाठी सुरक्षिततेचे आणि जबाबदारीचे महत्त्व अधोरेखित करणारी एक भयानक आठवण आहे. 2 डिसेंबर हा दिवस आपल्याला आठवण करून देतो की, विकासासोबत मानवी जीवन आणि पर्यावरण यांचे संरक्षण करणे किती महत्त्वाचे आहे.