हा प्रश्न केवळ व्यापारापुरता मर्यादित नाही तर तो जागतिक भू-राजकारण, डॉलरचे वर्चस्व, सप्लाय चेनचे भविष्य आणि जगाच्या आर्थिक संतुलनालाही धक्का देऊ शकतो. सध्या जगभरात विशेषतः ब्रिक्स देशांमध्ये याची चर्चा सुरू आहे.
अमेरिका आणि या तीन देशांमधील व्यापार संबंध
ब्रिक्स समूहातील चीन, भारत आणि ब्राझील यांचा अमेरिकन बाजारपेठेशी खूप खोल संबंध आहे.
advertisement
चीन: अमेरिका चीनचा सर्वात मोठा निर्यात बाजार आहे. चीन दरवर्षी अमेरिकेला सुमारे 575 अब्ज किमतीचा माल निर्यात करतो. ज्यात इलेक्ट्रॉनिक्स, स्मार्टफोन, मशिनरी, खेळणी आणि कपडे यांचा समावेश होतो. या बदल्यात, अमेरिका चीनकडून केवळ 150-170 अब्ज किमतीची उत्पादने आयात करतो. ज्यात प्रामुख्याने तंत्रज्ञान, विमाने आणि कृषी उत्पादने असतात.
भारत: अमेरिका भारताचा दुसरा सर्वात मोठा व्यापारी भागीदार आहे. भारत अमेरिकेला वार्षिक सुमारे 75-80 अब्ज किमतीची वस्तू आणि सेवा निर्यात करतो – यात विशेषतः आयटी सेवा, औषधे, वस्त्रोद्योग आणि जेम्स-ज्वेलरी यांचा समावेश होतो. अमेरिकेकडून भारताची आयात सुमारे 40-50 अब्ज पर्यंत आहे. ज्यात संरक्षण उपकरणे, तेल, तंत्रज्ञान उत्पादने आणि सोयाबीन यांचा समावेश आहे.
ब्राझील: अमेरिका ब्राझीलचा दुसरा सर्वात मोठा निर्यात बाजार आहे. ब्राझील अमेरिकेला दरवर्षी सुमारे 35-40 अब्ज किमतीचा माल विकतो. ज्यात प्रामुख्याने लोहखनिज, कच्चे तेल, सोया, कॉफी यांचा समावेश होतो. या बदल्यात अमेरिका ब्राझीलकडून सुमारे 30 अब्ज किमतीची उत्पादने आयात करतो.
व्यापार बंद केल्यास या तीन देशांवर होणारे परिणाम
जर या तिन्ही देशांनी अमेरिकेशी सर्व प्रकारचा व्यापार बंद केला. तर हे त्यांच्यासाठी अत्यंत हानिकारक ठरू शकते. या तिन्ही देशांच्या उत्पादन क्षेत्रापासून ते आयटी क्षेत्रापर्यंत प्रचंड मोठा परिणाम होईल.
चीन: चीनमधील लाखो कारखान्यांना टाळे लागू शकते. कारण येथून मोठ्या प्रमाणात वस्तूंचे उत्पादन होऊन निर्यात होते. शहरी भागांमध्ये बेरोजगारी वाढेल, विशेषतः शांघाय, ग्वांगझू यांसारख्या शहरांमध्ये जिथे अमेरिकन ऑर्डर्सवर आधारित उद्योग चालतात. हुवावे, शाओमी यांसारख्या कंपन्या अमेरिकन तंत्रज्ञान किंवा चिप्सवर अवलंबून आहेत. पुरवठा थांबल्यास त्यांचे उत्पादन मंदावू शकते. निर्यातीत घट झाल्यामुळे कर संकलनात घट होईल आणि आर्थिक स्थिरतेवर परिणाम होईल.
भारत: आयटी क्षेत्राला खूप मोठा धक्का बसेल. टीसीएस (TCS), इन्फोसिस (Infosys), एचसीएल (HCL) यांसारख्या कंपन्यांची सुमारे 60% कमाई अमेरिकेतून होते. व्यापार ठप्प झाल्यास लाखो लोकांच्या नोकऱ्यांवर परिणाम होईल. अमेरिका भारतातून दरवर्षी अब्जावधी डॉलर्सची जेनेरिक औषधे खरेदी करतो. अचानक पुरवठा थांबल्यास भारतातील औषध कंपन्यांना त्यांचे मोठे बाजार गमवावे लागतील.
अमेरिकन कंपन्यांनी भारतात मोठी गुंतवणूक केली आहे. ॲमेझॉन, गुगल आणि मायक्रोसॉफ्ट यांसारख्या ब्रँड्सनी येथे अब्जावधी डॉलर्सची गुंतवणूक केली आहे. व्यापार संबंध तुटल्यास गुंतवणूक कमी होईल. भारताची व्यापारी तूट आणि परकीय चलन साठा प्रभावित होऊ शकतो.
निर्यात थांबल्यास भारताच्या 250 अब्जच्या आयटी उद्योगाचे मोठे नुकसान होईल. लाखो नोकऱ्या जातील. स्टार्टअप्स आणि सेवा कंपन्या बंद होऊ शकतात. अमेरिकेतील भारतीय टेक टॅलेंटची मागणीही ठप्प होईल.
ब्राझील: ब्राझील अमेरिकेला मोठ्या प्रमाणात सोयाबीन, मका, कॉफी आणि साखर निर्यात करतो. व्यापार ठप्प झाल्यास ग्रामीण अर्थव्यवस्था आणि शेतकरी वर्ग सर्वात आधी प्रभावित होतील. खनिज निर्यातीत घट होईल: लोहखनिज, तेल आणि लिथियम सारख्या खनिजांसाठी अमेरिका एक मोठी बाजारपेठ आहे. निर्यात कमी झाल्यामुळे कर वसुली घटेल आणि अर्थसंकल्पीय असंतुलन वाढेल.
अमेरिकेवर होणारा परिणाम
या व्यापाराच्या अमेरिकेवरही काय परिणाम होईल हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.
उपभोक्ता वस्तू महाग होतील: चीनमधून येणाऱ्या स्वस्त इलेक्ट्रॉनिक्स आणि रोजच्या वापरातील वस्तूंच्या अभावामुळे अमेरिकेत महागाई वाढेल.
आयटी बॅकएंड सपोर्ट ठप्प होईल: भारतातून मिळणारा तांत्रिक सपोर्ट आणि सॉफ्टवेअर डेव्हलपमेंट बाधित होईल.
फार्माची किंमत वाढेल: जेनेरिक औषधांचा पुरवठा थांबल्याने आरोग्य सेवा महाग होईल.
कृषी आणि खनिज पुरवठा बाधित: ब्राझीलमधून येणाऱ्या खनिज आणि अन्नपदार्थांच्या कमतरतेमुळे उत्पादन खर्च वाढू शकतो.
डॉलरवरही परिणाम: या तीन देशांच्या पावलांमुळे जागतिक व्यापारात डॉलरच्या वर्चस्वावर प्रश्नचिन्ह निर्माण होऊ शकते.
अमेरिकेचे संभाव्य पर्याय
अमेरिका आपल्या पुरवठादार देशांना बदलण्याचा प्रयत्न करेल. उदाहरणार्थ- तो ब्राझील, भारत आणि चीनच्या ऐवजी व्हिएतनाम, मेक्सिको आणि बांगलादेशसारख्या देशांवर अवलंबून राहण्याचा प्रयत्न करेल.
बांगलादेश भारताचा पर्याय बनेल का?
रेडिमेड आणि गरम कपड्यांच्या बाबतीत बांगलादेश आधीच भारताचा प्रमुख प्रतिस्पर्धी आणि पर्याय बनला आहे. अमेरिकन आणि युरोपियन कंपन्यांसाठी बांगलादेश एक कमी खर्चाचे उत्पादन केंद्र आहे. किमान वेतन भारतातूनही कमी असल्यामुळे आणि उत्पादन खर्च स्वस्त असल्यामुळे तेथे वस्त्रोद्योग आणि पादत्राणे उद्योग वेगाने वाढले आहेत. परंतु आयटी सेवा, फार्मा, संरक्षण किंवा हाय-टेक उत्पादनांमध्ये भारतचा कोणताही पर्याय बनू शकत नाही. बांगलादेशात कच्च्या मालापासून ते पॉवर ग्रिड, पोर्ट आणि लॉजिस्टिक्सच्या समस्या अजूनही आहेत.
व्हिएतनाम चीनचा सर्वात प्रभावी पर्याय बनेल का?
ॲपल (Apple), सॅमसंग (Samsung) आणि इंटेल (Intel) यांसारख्या कंपन्यांनी चीन सोडून व्हिएतनाममध्ये गुंतवणूक वाढवली आहे. व्हिएतनामचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे त्याची स्थिर राजकारण आणि आसियान, युरोपीय युनियन आणि अमेरिकेशी असलेले मुक्त व्यापार करार (Free Trade Agreements).
चीनप्रमाणेच हा देश उत्पादन केंद्र बनण्याच्या दिशेने वेगाने वाटचाल करत आहे. विशेषतः इलेक्ट्रॉनिक्स, मोबाईल, चिप्स असेंब्लीमध्ये. अमेरिकेने 2023 मध्ये व्हिएतनामला सप्लाय चेनमध्ये 'स्ट्रॅटेजिक पार्टनर' घोषित केले. पण व्हिएतनामची लोकसंख्या केवळ 10 कोटी आहे. त्यामुळे तिथे मनुष्यबळाची मर्यादा आहे. चिप, एआय, मोठ्या प्रमाणावर उत्पादनात चीनइतकी क्षमता नाही.
मेक्सिको ब्राझील आणि चीन दोघांचा संभाव्य पर्याय बनेल का?
अमेरिकेचा जवळचा शेजारी असल्याने मेक्सिको सर्वात मोठा लाभार्थी म्हणून उदयास आला आहे. ऑटोमोबाइल, इलेक्ट्रॉनिक्स आणि कृषी-उत्पादनांमध्ये मेक्सिको ब्राझीलपेक्षा वेगाने अमेरिकेच्या जवळ पोहोचला आहे. नाफ्टा (NAFTA) आणि आता यूएसएमसीए (USMCA) मुळे त्याला शुल्क-मुक्त प्रवेश मिळतो, जो ब्राझीलला मिळत नाही. तिथे सुरक्षा आणि ड्रग-कार्टेलचा धोका विदेशी गुंतवणूकदारांना घाबरवतो. ऊर्जा आणि पायाभूत सुविधांची कमतरताही आहे. तांत्रिक क्षमता अजून चीन किंवा भारतात आहेत तितक्या परिपक्व नाहीत.
वास्तविक परिस्थिती
खरं तर भारत, ब्राझील आणि चीनची अर्थव्यवस्था अमेरिकेवर खूप जास्त अवलंबून आहेत. डोनाल्ड ट्रम्प यांना ही गोष्ट चांगली माहीत आहे. त्यामुळे इतक्या परस्पर-अवलंबित अर्थव्यवस्था अचानक व्यापार बंद करू शकत नाहीत. व्यापारी वाद होत राहतात जसे की टॅरिफ वॉर परंतु पूर्ण बंदी दोन्ही पक्षांसाठी आत्मघाती ठरेल.