रॉयल सोसायटी जर्नल बायोलॉजी लेटर्स (Royal Society journal Biology Letters) मध्ये प्रकाशित झालेला हा अभ्यास, अनेक वन्य पक्ष्यांच्या प्रजातींमध्ये मोठ्या प्रमाणात लिंग बदल झाल्याचे नोंदवणारा पहिला अभ्यास मानला जातो. शास्त्रज्ञ आता असे का घडत आहे आणि त्याचा पक्ष्यांच्या लोकसंख्येवर (bird populations) काय परिणाम होऊ शकतो, याचा तपास करत आहेत.
लिंग बदलाचे रहस्य
advertisement
द गार्डियनमधील (The Guardian) एका अहवालानुसार संशोधकांनी वन्यजीव रुग्णालयात दाखल झाल्यानंतर मरण पावलेल्या पाच सामान्य प्रजातींमधील 480 पक्ष्यांची तपासणी केली. त्यांनी डीएनए चाचण्या वापरून त्यांचे अनुवांशिक लिंग निश्चित केले. पक्ष्यांमध्ये, नरांमध्ये दोन Z गुणसूत्र (chromosomes) असतात तर माद्यांमध्ये एक Z आणि एक W गुणसूत्र असते.
त्यानंतर त्यांनी पक्ष्यांच्या प्रजनन अवयवांची तपासणी करण्यासाठी त्यांचे विच्छेदन केले. यापैकी 24 पक्ष्यांमध्ये अनुवांशिक लिंग आणि प्रजनन अवयवांमध्ये विसंगती दिसून आली. त्यातील बहुतेक अनुवांशिकरित्या मादी होत्या, परंतु त्यांच्यामध्ये नरांचे प्रजनन अवयव होते. एका प्रकरणात एका नर कूकबुरामध्ये एक ताणलेली अंडवाहिनी (oviduct) होती, जी सूचित करते की त्याने नुकतीच अंडी घातली होती. दोन अनुवांशिकरित्या मादी असलेल्या क्रेस्टेड पिजन्समध्ये तर अंडकोष (testicular) आणि अंडाशयाचे (ovarian) दोन्ही संरचना होत्या.
युनिव्हर्सिटी ऑफ द सनशाईन कोस्ट (University of the Sunshine Coast) मधील या अभ्यासाच्या सह-लेखक असोसिएट प्रोफेसर डोमिनिक पॉटविन (Dominique Potvin) म्हणाल्या, मी विचार करत होते, हे बरोबर आहे का? म्हणून आम्ही पुन्हा तपासणी केली, पुन्हा पुन्हा तपासणी केली. आणि मग आम्ही विचार करत होतो, 'अरे देवा.'" त्यांनी पुढे सांगितले की, त्यांचे पक्षीवैज्ञानिक मित्र या निष्कर्षांमुळे 'आश्चर्यचकित' झाले होते.
लिंग बदलाचे प्रमाण प्रजातींमध्ये वेगवेगळे होते. ऑस्ट्रेलियन मॅगपाईजमध्ये (Australian magpies) हे प्रमाण सर्वात कमी 3 टक्के होते, तर क्रेस्टेड पिजन्समध्ये ते सर्वात जास्त 6.3 टक्के होते.
या अभ्यासाचे प्रमुख लेखक डॉ. क्लॅन्सी हॉल (Dr. Clancy Hall) यांनी स्पष्ट केले, हे लिंग गुणोत्तर (sex ratios) बिघडवू शकते, लोकसंख्येचा आकार कमी करू शकते, जोडीदार निवडीत बदल करू शकते आणि लोकसंख्या घटण्यासही कारणीभूत ठरू शकते. व्यक्तीचे लिंग आणि प्रजनन स्थिती अचूकपणे ओळखण्याची क्षमता अनेक अभ्यास क्षेत्रांसाठी महत्त्वपूर्ण आहे.
रसायने कारणीभूत असू शकतात का?
वन्य पक्ष्यांमधील लिंग बदलाची नेमकी कारणे अद्याप अज्ञात आहेत, परंतु तज्ञांना शंका आहे की पर्यावरणातील रसायने यात भूमिका बजावत असावीत. एंडोक्राइन-डिसरप्टिंग केमिकल्स (endocrine-disrupting chemicals) (EDCs) म्हणून ओळखले जाणारे हे पदार्थ प्राण्यांमधील हार्मोन प्रणालींवर परिणाम करू शकतात.
डीकिन युनिव्हर्सिटीच्या (Deakin University) प्रोफेसर केट बुकानन (Kate Buchanan) म्हणाल्या, मादीमध्ये नराचे अवयव विकसित होण्याचे सर्वात संभाव्य कारण काही पर्यावरणीय उत्तेजन (environmental stimulation), बहुधा मानवनिर्मित रसायने (anthropogenic chemicals) असू शकते. त्यांनी सांगितले की, सांडपाणी प्रक्रिया क्षेत्रात राहणाऱ्या कीटकांमध्ये ईडीसी आढळले आहेत, जे नंतर पक्ष्यांद्वारे खाल्ले जातात. जरी हे बदल तात्पुरते असले तरीही, या रसायनांच्या संपर्कामुळे प्रजननावर परिणाम होऊ शकतो.
सीएसआयआरओ (CSIRO) मधील डॉ. क्लेअर हॉलेली (Dr. Clare Holleley) यांनी सांगितले की- काही सरपटणाऱ्या प्राण्यांमध्ये नैसर्गिक घटक जसे की तापमानातील बदल लिंग बदलाला चालना देऊ शकतात, परंतु या पक्ष्यांमध्ये रसायनांमुळे असे होण्याची अधिक शक्यता आहे. जर लिंग निश्चितीमध्ये व्यत्यय आला, तर काहीतरी त्याला मार्गावरून बाजूला ढकलले पाहिजे. सर्वात संभाव्य कारण एंडोक्राइन-डिसरप्टिंग केमिकल्स (endocrine-disrupting chemicals) आहे, असे त्या म्हणाल्या.
लिंग बदल आणि त्याची कारणे काय आहेत?
लिंग बदल तेव्हा होतो जेव्हा एखादा प्राणी त्याच्या डीएनएच्या विरुद्ध लैंगिक वैशिष्ट्ये विकसित करतो.
लिंग बदलाची कारणे
लिंग बदलाची प्रक्रिया जीन्स, हार्मोन्स किंवा पर्यावरणीय घटकांमधील बदलांमुळे विस्कळीत होते. SRY किंवा SOX9 सारख्या महत्त्वाच्या जीन्समध्ये बदल झाल्यामुळे जननग्रंथीच्या (gonad) विकासात बदल होऊ शकतो. उदाहरणार्थछ SRY मधील उत्परिवर्तन (mutations) आनुवंशिकरित्या नर (XY) असलेल्या व्यक्तींना मादी म्हणून विकसित करू शकते, तर SRY गुणसूत्र X गुणसूत्राकडे गेल्याने आनुवंशिकरित्या मादी (XX) असलेल्या व्यक्तींमध्ये नराचे गुणधर्म विकसित होऊ शकतात.
हार्मोनल घटक देखील महत्त्वाची भूमिका बजावतात. एस्ट्रोजेन (estrogens) किंवा एंड्रोजेन (androgens) सारख्या स्टिरॉइड हार्मोन्समध्ये असंतुलन झाल्यास विकासाच्या महत्त्वाच्या टप्प्यांमध्ये लैंगिक भिन्नतेवर परिणाम होऊ शकतो.
लिंग बदल विरुद्ध लिंग परिवर्तन (Sex Reversal vs Sex Change)
काही प्राणी, विशेषतः मासे त्यांच्या नंतरच्या आयुष्यात त्यांचे लिंग बदलू शकतात. या प्रक्रियेला अनुक्रमिक उभयलिंगत्व (sequential hermaphroditism) किंवा सरळ भाषेत लिंग परिवर्तन म्हणतात. याउलट लिंग बदल विकासादरम्यान होतो. हे मूळ विकासाच्या मार्गातून अनुवांशिक लिंग आणि प्रजनन अवयवांमधील विसंगती आहे, जे नंतरच्या प्रौढत्वातील बदल नाही.