तणाव आणि नैराश्य: फरक समजून घ्या
तणाव आणि नैराश्य हे दोन वेगळे आजार आहेत, पण त्यांच्यातील सीमारेषा इतकी सूक्ष्म आहे की, सामान्य माणसाला त्यातील फरक समजणं कठीण आहे. तणाव ही एक मानसिक आणि शारीरिक प्रतिक्रिया आहे, जी दैनंदिन जीवनातील आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी शरीर तयार करतं. कामाचा दबाव, आर्थिक चिंता किंवा कौटुंबिक ताण यामुळे तणाव निर्माण होतो. यामुळे व्यक्तीला चिडचिड, थकवा, झोपेचा त्रास किंवा डोकेदुखी यांसारखी लक्षणं जाणवतात.
advertisement
नैराश्य, दुसरीकडे, ही एक गंभीर मानसिक आरोग्य समस्या आहे. यामध्ये व्यक्तीला सतत उदास वाटणं, स्वतःबद्दल नकारात्मक विचार येणं, आनंदाची भावना हरवणं आणि काहीवेळा आत्महत्येचे विचार येणं यांसारखी लक्षणं दिसतात. तणाव हा तात्पुरता असू शकतो, पण नैराश्य दीर्घकाळ टिकतं आणि यासाठी वैद्यकीय उपचार आवश्यक असतात, असं डॉ. गव्हाणे सांगतात.
तरुणांमध्ये मानसिक आरोग्याच्या समस्या
इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ मेंटल हेल्थ सिस्टीम्सच्या अभ्यासानुसार, भारतातील 13 ते 17 वयोगटातील 7.3 टक्के मुलांना मानसिक आरोग्याच्या समस्या आहेत. यामध्ये चिंता, नैराश्य आणि तणाव यांचा समावेश आहे. सोशल मीडियाचा अतिवापर, शैक्षणिक दबाव, करिअरची अनिश्चितता आणि कौटुंबिक अपेक्षा यामुळे तरुणांमध्ये तणाव आणि नैराश्य वाढत आहे. याशिवाय, मानसिक आरोग्याबाबत असलेली सामाजिक कलंकता आणि जागरूकतेचा अभाव यामुळे अनेकजण डॉक्टरांकडे जाणं टाळतात, असं डॉ. गव्हाणे सांगतात.
तणाव आणि नैराश्याचं निदान
तणाव आणि नैराश्याचं निदान करण्यासाठी प्रशिक्षित मनोचिकित्सक किंवा मानसशास्त्रज्ञाची गरज असते. निदानासाठी रुग्णाच्या लक्षणांचा इतिहास, त्याच्या दैनंदिन जीवनावर होणारा परिणाम आणि मानसिक अवस्थेचं मूल्यांकन केलं जातं. तणावाची लक्षणं सौम्य असतील तर ती जीवनशैलीतील बदलांनी नियंत्रित होऊ शकतात. पण नैराश्याचं निदान झाल्यास, त्याची तीव्रता ठरविण्यासाठी मानक चाचण्या कारण गरजेचे आहे.
सतत दोन आठवड्यांहून अधिक काळ उदास वाटणं, झोप किंवा भूक यात बदल, आणि दैनंदिन कामात रस न वाटणं ही नैराश्याची प्रमुख लक्षणं आहेत. तणावामुळे हृदयाचे ठोके वाढणं, रक्तदाब वाढणं किंवा पचनाच्या समस्या उद्भवू शकतात, तर नैराश्यामुळे व्यक्ती स्वतःला एकटं आणि निरुपयोगी समजू लागते, असं डॉ. गव्हाणे सांगतात.
उपचार: तणाव आणि नैराश्यावर मात कशी करावी?
तणाव आणि नैराश्याच्या उपचारांसाठी एक बहुआयामी दृष्टिकोन आवश्यक आहे. डॉ. गव्हाणे यांनी खालील प्रमुख उपचार पद्धती सुचवल्या:
जीवनशैलीतील बदल
तणाव कमी करण्यासाठी नियमित व्यायाम, योग, ध्यान आणि पुरेशी झोप महत्त्वाची आहे. दररोज 30 मिनिटांचं ध्यान मन शांत ठेवण्यास मदत करतं. संतुलित आहार आणि पाण्याचं पुरेसं सेवन यामुळेही तणाव कमी होतो, असं डॉ. गव्हाणे सांगतात.
मानसोपचार (टॉक थेरपी)
संज्ञानात्मक वर्तन थेरपी (CBT) आणि समुपदेशन हे तणाव आणि नैराश्यावर प्रभावी उपचार आहेत. यामुळे रुग्णाला त्याच्या नकारात्मक विचारांचं विश्लेषण करता येतं आणि सकारात्मक दृष्टिकोन विकसित होतो.
सामाजिक आधार
मित्र, कुटुंबीय किंवा आधार गटांशी संवाद साधणं तणाव आणि नैराश्य कमी करण्यास मदत करतं. एखाद्याशी मन मोकळं करणं हा सर्वात मोठा दिलासा असतो, असं डॉ. गव्हाणे म्हणतात.
छंद आणि निसर्ग
चित्रकला, संगीत, बागकाम यांसारखे छंद जोपासणं आणि निसर्गाच्या सान्निध्यात वेळ घालवणं तणाव कमी करण्यास उपयुक्त आहे. मानसिक आरोग्याला शारीरिक आरोग्याइतकंच महत्त्व द्या. तणाव किंवा नैराश्याची लक्षणं दिसल्यास लाज बाळगू नका, तज्ज्ञांचा सल्ला घ्या. मानसिक आरोग्याबाबत जागरूकता वाढवणं आणि सामाजिक कलंक कमी करणं ही आजच्या काळाची गरज आहे.
स्वतःवर विश्वास ठेवा
स्पर्धेच्या या युगात स्वतःवर विश्वास ठेवा. सोशल मीडियावर दिसणारी परिपूर्ण आयुष्यं खरी नसतात. तुमच्या भावनांना व्यक्त करा आणि गरज पडल्यास मदत मागा. त्यांनी तरुणांना नियमित व्यायाम, सकारात्मक विचार आणि संतुलित जीवनशैलीचा अवलंब करा, असंही डॉ. गव्हाणे सांगतात.