Money : फाटलेल्या नोटांचं RBI काय करते? भारतीय Currency ची सिक्रेट प्रोसस ऐकून धक्का बसेल

प्रत्येक भारतीय नागरिकाच्या खिशापर्यंत पोहोचणाऱ्या प्रत्येक नोटेची जबाबदारी भारतीय रिझर्व्ह बँक म्हणजेच RBI ची असते. नोटांची छपाई, त्यांचे वितरण आणि जुन्या, खराब नोटा चलनातून काढून टाकण्याचे काम पूर्णपणे RBI च्या देखरेखीखाली चालते. परंतु, तुमच्या मनात कधी हा प्रश्न आला आहे का, की दरवर्षी बँकिंग सिस्टीममध्ये परत येणाऱ्या कोट्यवधी फाटलेल्या, जळालेल्या किंवा खूप जुन्या झालेल्या नोटांचं नेमकं काय होतं?

या नोटांचा योग्य निपटारा करणे हे केवळ अर्थव्यवस्थेसाठीच नव्हे, तर देशाच्या सुरक्षेसाठीही खूप महत्त्वाचे असते. चला तर मग, या 'खराब' नोटांचा बँक ते विनाशापर्यंतचा प्रवास कसा असतो, ते टप्प्याटप्प्याने जाणून घेऊया.

RBI ची भूमिका आणि नोटेची वैधताRBI नुसार, देशाला नोटा पुरवण्याचे आणि त्यांचे व्यवस्थापन करण्याचे संपूर्ण अधिकार मध्यवर्ती बँक म्हणून RBI कडे आहेत. बदलाची RBI च्या नियमांनुसार, जर एखाद्या नोटेचा 50 टक्क्यांहून अधिक भाग सुरक्षित असेल, तर ती नोट वैध मानली जाते आणि ती बँकेत बदलून घेता येते.

जर नोटेचा 50 टक्क्यांपेक्षा कमी भाग शिल्लक असेल, तर ती पूर्णपणे खराब मानून नष्ट करण्याच्या प्रक्रियेत टाकली जाते.

1. बँक शाखेत जमातुमच्याकडे असलेली फाटलेली नोट तुम्ही कोणत्याही बँक शाखेत जमा करू शकता. बँक या नोटा गोळा करून RBI च्या कलेक्शन सेंटरकडे पाठवतात.

2. RBI कलेक्शन सेंटरमध्ये तपासणीदेशभरात RBI चे एकूण 19 इश्यू ऑफिस आणि कलेक्शन सेंटर्स आहेत. येथे या नोटांची तपासणी करण्यासाठी विशेष मशीनचा वापर केला जातो. जो नोट चांगल्या स्थितीत आहेत, त्यांना पुन्हा चलनात पाठवले जाते. जे नोट 50 % पेक्षा जास्त खराब झाले आहेत, त्यांना नष्ट करण्याच्या प्रक्रियेत टाकले जाते.

3. नोटा नष्ट करण्याची प्रक्रियाखराब झालेल्या नोटा नष्ट करण्याची प्रक्रिया अत्यंत सुरक्षित असते. सर्वप्रथम या नोटा मोठ्या श्रेडर मशीनमध्ये टाकून त्यांचे बारीक तुकडे केले जातात. या तुकड्यांना नंतर इन्सिनेरेटर मशीनमध्ये उच्च तापमानावर जाळले जाते. जळाल्यानंतर जी राख उरते, त्याची पर्यावरणाचे नियम पाळून लँडफिलमध्ये सुरक्षितपणे विल्हेवाट लावली जाते.

कायदेशीर नियम आणि फायदेनोटा नष्ट करण्याचा अधिकार फक्त RBI लाच आहे. सामान्य नागरिकांनी नोट जाळणे किंवा स्वतःहून नष्ट करणे हा कायद्याने गुन्हा मानला जातो. जुन्या नोटा चलनातून बाहेर काढल्यामुळे बाजारात नेहमी स्वच्छ आणि नवीन नोटांचे सर्कुलेशन राहते. तसेच, यामुळे बनावट नोटांवर (Fake Notes) नियंत्रण ठेवणे सोपे होते आणि देवाणघेवाण अधिक सुरक्षित होते.

RBI आता यावर विचार करत आहे की, जुन्या, खराब आणि चलनातून बाहेर काढलेल्या नोटांपासून फर्निचर किंवा इतर उपयुक्त वस्तू बनवता येतील का. असे केल्यास कागदी कचरा कमी होईल आणि रिसायकलिंगला प्रोत्साहन मिळेल. ही योजना पर्यावरण आणि आर्थिक अशा दोन्ही दृष्टिकोनातून अत्यंत फायदेशीर मानली जात आहे.

RBI अत्यंत सुरक्षित आणि पर्यावरणपूरक मार्गाने खराब नोटांची विल्हेवाट लावते. देशाची मुद्रा व्यवस्था मजबूत ठेवण्यासाठी ही प्रक्रिया अत्यंत आवश्यक आहे. नागरिक म्हणून आपलीही जबाबदारी आहे की आपण नोटांचा योग्य वापर करावा आणि फाटलेल्या नोटा वेळेवर बँकेत जमा कराव्यात.

नागरिकांनी घ्यावयाच्या खबरदारी:फाटलेली नोट जमा करण्यात उशीर करू नका.नोटांना जास्त चुरगळणे, ओले करणे किंवा जाळणे टाळा.शक्य असल्यास, नोटांचा व्यवस्थित वापर करा.