Life Science: शरीरातील थक्क करणारा सायलेंट चमत्कार, दर 28 दिवसांत तयार होते नवी Skin; वेड लावणारं विज्ञान

तुमची त्वचा, ज्याला आपण साधारणत: एक बाहेरचं आवरण समजतो, प्रत्यक्षात जगातील सर्वात बुद्धिमान, सतत सजग आणि स्वतःची पुनर्बांधणी करण्याची क्षमता असलेली रचना आहे. तुम्ही जसे श्वास घेता, चालता किंवा विचार करता; त्याच क्षणी त्वचा शांतपणे काम करत राहते. तिच्यात सतत पेशी जन्म घेतात, वाढतात, प्रगत होतात, मरतात आणि नवीन पेशी त्यांची जागा घेतात. या अखंड चक्राला Skin Regeneration Cycle म्हणतात आणि मनुष्याच्या शरीरात हे चक्र साधारण 28 दिवसांनी पूर्ण होतं. म्हणजेच, तुमच्या शरीरावर आज जी त्वचा आहे, ती एका महिन्यापूर्वी अस्तित्वातही नव्हती. हा विचारच माणसाला थक्क करणारा आहे.शरीर आपल्या सुरक्षेसाठी आणि सौंदर्यासाठी दर 28 दिवसांनी स्वतःला पुन्हा जन्म देतं.

advertisement

NIH (National Institutes of Health) च्या माहितीप्रमाणे, त्वचेचं पूर्ण “Cell Turnover Cycle” सरासरी 28 दिवसांत पूर्ण होतं. म्हणजेच तुमच्या अंगावर असलेली त्वचा प्रत्यक्षात एक महिन्यापेक्षा जुनी नसते. हे ऐकून थक्क व्हायला होतं. कारण शरीरात एवढी भव्य पुनर्निर्मिती शांतपणे, कोणत्याही आवाजाशिवाय घडते.

प्रत्येक दिवस तुमच्या त्वचेतील लाखो पेशी मरतात आणि तितक्याच नवीन पेशी जन्म घेतात. हे पेशींचं आवर्तन इतकं नियोजित आणि सुव्यवस्थित असतं की आपण त्याचा एका क्षणासाठीही अडथळा येऊ देत नाही. त्वचेचा बाहेरील थर, ज्याला Epidermis म्हणतात, तोच सर्वाधिक बदलत राहतो. या थरातील सर्वात खालच्या भागाला Basal Layer म्हणतात, जिथे नवीन पेशींचा जन्म होतो. ही पेशी वरच्या दिशेने प्रवास करतात आणि या प्रवासाला त्यांचं ‘जीवनचक्र’ म्हणता येईल. ते हळूहळू वरच्या थरात पोहोचतात, जिथे त्यांचा रंग बदलतो, त्यांचा आकार कडक होतो आणि त्या त्वचेचं संक्रमणाविरुद्धचे कवच तयार करतात. जेव्हा त्या पूर्ण विकसित होतात, तेव्हा त्या मृत पेशींच्या रूपात त्वचेच्या पृष्ठभागावरून गळून पडतात आणि त्याखालील नवीन पेशी जागा घेतात. अशा प्रकारे त्वचेला दर 28 दिवसांनी पूर्णपणे नवीन चेहऱ्याचा अवतार मिळतो.

त्वचेच्या रिजनरेशनचा प्रवास

त्वचेचा बाहेरचा थर, Epidermis, हे या पुनर्जन्माचं केंद्रस्थान आहे.

या थराच्या अतिशय खालच्या भागात Basal Cells नावाच्या पेशी सतत जन्म घेतात.

तुम्हाला कदाचित विश्वास बसणार नाही, पण:

NIH च्या मते तुमची त्वचा दर मिनिटाला साधारण 30,000 ते 40,000 मृत पेशी गाळते.

हो, दर मिनिटाला.

एक मिनिटात तुमच्या शरीरावरून हजारो मृत पेशी गळून पडतात आणि त्या जागी नवीन पेशी वर सरकत असतात. त्यामुळे तुमचा संपूर्ण “त्वचेचा चेहरा” महिन्याभरात पूर्ण बदलतो.

नवीन पेशी जन्म घेतात → वाढतात → वर चढतात → पृष्ठभागावर येतात → मरतात → गळून पडतात.

हा प्रवास इतका अद्भुत आहे की Harvard Health ने याला "The Silent Renewal Engine" अशी उपमा दिली आहे.

त्वचा प्रत्यक्षात कशी तयार होते?

तुमच्या त्वचेच्या पेशींमध्ये “Keratin” नावाचं प्रोटीन तयार होतं.

या प्रोटीनमुळे त्वचा कणखर राहते, पाणी टिकवत राहते आणि बाहेरील धोक्यांना रोखते.

जन्मलेल्या पेशी वर चढताना:

त्यांचा रंग बदलतो

त्यांच्या सभोवती संरक्षणात्मक प्रोटीन लेयर तयार होते

त्या UV किरणांपासून ढाल बनतात

त्या अत्यंत कडक होतात

मृत पेशींमध्ये रूपांतरित होतात

आणि शेवटी त्या त्वचेच्या पृष्ठभागावरून गळून पडतात.

या प्रक्रियेला विज्ञानात Desquamation म्हणतात.

त्वचा इतकी महत्त्वाची का आहे?

कारण ती आपल्या शरीराचा सर्वात मोठा अवयव आहे आणि आपली पहिली संरक्षणरेषा आहे. बाहेरील प्रदूषण, धूळ, विषारी रसायने, UV किरणे, बॅक्टेरिया, व्हायरस आणि दैनंदिन जीवनातील असंख्य ताणतणाव यांच्याविरुद्ध त्वचा ढाल बनते. आपण हे सहसा लक्षात घेत नाही, पण प्रत्येक 24 तासांत त्वचेवर असंख्य हल्ले होतात आणि तरीही ती टिकून राहते. याच क्षमतेचा आधार म्हणजे तिची पुनर्निर्माण करण्याची ताकद. जर त्वचेची ही क्षमता नाहीशी झाली असती, तर शरीर काही दिवसांतच संसर्गांनी व्यापलं गेलं असतं.

त्वचा इतक्या वेगाने स्वतःला दुरुस्त का करते?

कारण तीच तुमची “पहिली सुरक्षा रेषा” आहे.

वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून ती तुम्हाला वाचवते:

जंतूंपासून

व्हायरसपासून

जलनाशापासून

रसायनांपासून

जखमांपासून

अतिनील किरणांपासून

तापमानातील बदलांपासून

WHO (World Health Organization) म्हणतं, "जर त्वचेला स्वतःला पुन्हा तयार करण्याची क्षमता नसती, तर मनुष्य पर्यावरणीय धोक्यांनी काही दिवसांतच प्रभावित झाला असता."

त्वचेच्या पुनर्निर्मितीवर आपल्या जीवनशैलीचा, आरोग्याचा, वयानुसार येणाऱ्या बदलांचा आणि वातावरणाच्या गुणवत्तेचा खोल परिणाम होतो. तरुणपणी २८ दिवसांचा सायकल अत्यंत सुव्यवस्थित असतो. पण जसजसं वय वाढतं, तसतसा हा वेळ 35 ते 60 दिवसांपर्यंत वाढतो. म्हणूनच वयानुसार त्वचा निस्तेज दिसायला लागते, काळे डाग, सुरकुत्या आणि कोरडेपणा वाढतो. पण हा चक्र पुन्हा सुधारता येऊ शकतो. योग्य झोप, योग्य आहार, योग्य हायड्रेशन आणि मानसिक शांतता या चार गोष्टी त्वचेचा पुनर्जन्म पुन्हा वेगवान करू शकतात.

तुम्ही वर्षभरात जवळपास 4 किलो “त्वचेचा धूळ” गाळता.

हो,हे वैज्ञानिकदृष्ट्या सिद्ध आहे.

ही धूळ घरातील धुळीत मिसळते. जगातील अनेक घरांतील धुळीत 70% त्वचेचे मृत कण असतात.

त्वचेच्या पुनर्निर्मितीत “तुम्ही जे खाता तेच दिसतं” हे वाक्य पूर्णपणे खरं आहे. विटामिन A, C, E, ओमेगा–३ फॅटी ऍसिड्स, झिंक आणि अँटिऑक्सिडंट्स या पोषकतत्त्वांची उपस्थिती त्वचेच्या पेशींना अधिक ऊर्जा देते. हे पोषक पेशींना संरक्षण देतात, त्यांची वाढ वाढवतात आणि त्यांना बाहेरील नुकसानापासून सुरक्षित ठेवतात. त्यामुळे फळे, हिरव्या भाज्या, बदाम, काजू, ग्रीन टी आणि पुरेशी पाण्याचं सेवन या सर्वांचा त्वचेच्या रिजनरेशन गतीवर थेट परिणाम होतो.

रात्रीची झोप हे त्वचेचे मुख्य इंधन आहे. दिवसाभरात त्वचा ज्या प्रमाणात नुकसान सहन करते, ते सर्व दुरुस्त करण्याचे काम ती झोपेत करते. शरीर रात्री कोलेजन तयार करतं, पेशींचे नुकसान दुरुस्त करतं आणि नवीन पेशी जन्माला घालण्याचं वेग वाढवतं. म्हणूनच 6-8 तासांची शांत झोप ही त्वचेच्या आरोग्यासाठी औषधासमान आहे. झोप जशी उत्तम, तसाच त्वचा पुनर्जन्माचा वेग वाढतो.

झोप आणि त्वचा: रात्र म्हणजे पुनर्जन्माची वेळ

त्वचेचं सर्वाधिक काम रात्री होतं:दिवस नाही. Harvard Medical School सांगतं की:

कोलेजन रात्री तयार होतं

पेशींची दुरुस्ती रात्री वेगवान होते

नवीन पेशींचा जन्म रात्री शिखरावर असतो

तुम्ही कमी झोप घेतली की त्वचा turnover मंदावतो…

म्हणून चेहऱ्यावर “थकवा”, “दाखवणारी वय” दिसते.

माणसं “फास्ट-रिजनरेटर्स”

तुमची त्वचा 28 दिवसांत बदलते हे आश्चर्य  वाटत असेल, तर खालील तुलना आणखी रंजक आहे.

साप: एकाचवेळी संपूर्ण त्वचा गाळतो

पाल: शेपूट गळून पडले तरी त्वचा पुन्हा उगवते

मासा: सतत गाळणारा प्रोटेक्टिव्ह स्लाइम

कुत्रे/मांजरे: त्वचा हळू पण गाढ चक्राने बदलते

मानव: पृथ्वीवरील सर्व प्राणीसमूहांमध्ये त्वचा सर्वात सातत्याने पुनर्जीवित करणारा जीव

माणूस जरी बाहेरून साधा दिसत असला तरी, त्वचेच्या पुनर्निर्मितीत तो जैविकदृष्ट्या अत्यंत प्रगत आहे.

तुमच्या मानसिक आरोग्याचा आणि त्वचेचा संबंध तितकाच गहन आहे. तणावाने Cortisol नावाचं हार्मोन वाढतं, ज्यामुळे त्वचेच्या पेशींचा जन्म मंदावतो. म्हणूनच तणावामुळे त्वचा निस्तेज दिसते, डोळ्यांखाली काळी वर्तुळे दिसतात, पिंपल्स वाढतात आणि त्वचेचा पुनर्जन्माचा वेग 28 दिवसांवरून 45–60 दिवसांपर्यंत जाऊ शकतो. मानसिक शांतता म्हणजे त्वचेसाठी सर्वात महत्त्वाचं पोषण आहे.

स्ट्रेस आणि त्वचा: मन आणि त्वचेचं गुप्त नातं

तणाव वाढला की शरीरात Cortisol वाढतं.

NIH च्या संशोधनानुसार Cortisol:

पेशींचा जन्म मंदावतो

पुनर्निर्मिती वेळ 28 दिवसांवरून 45–60 दिवसांपर्यंत वाढतो

पिंपल्स वाढतात

काळी वर्तुळे दिसतात

टाळूवर केसगळतीही होते

मानसिक शांतता = त्वचेचा पुनर्जन्म वेगवान.

याशिवाय सूर्यप्रकाश हा त्वचेचा सर्वात मोठा शत्रू आहे. UV किरण पेशींना नुकसान करतात, DNA बदलतात आणि त्वचेच्या पुनर्निर्मिती प्रक्रियेला मंदावतात. पण सनस्क्रीन हा एकमेव संरक्षण आहे जो त्वचेला तीन संपूर्ण रिजनरेशन सायकल्स सुमारे ८४ दिवस, नुकसानापासून वाचवू शकतो. म्हणून दररोज सनस्क्रीन लावणं हे त्वचेचं दीर्घकालीन आयुष्य राखण्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे.

सूर्यकिरण हे त्वचेचे सर्वात मोठे शत्रू

UV किरणे त्वचेच्या DNA ला नुकसान करतात.

Skin Cancer Foundation सांगते:

“UV-B किरणांचा त्वचेच्या Cell Turnover Cycle वर थेट हानिकारक परिणाम होतो.”

सनस्क्रीन लावल्यास त्वचा 84 दिवसांपर्यंत संरक्षित राहते (3 सायकल्स).

तुमच्या त्वचेवर 1000 प्रकारचे जीवाणू राहतात

हो, तुमची त्वचा एका लहान “जैवविविधतेच्या जंगलासारखी” आहे. Nature Microbiology च्या मते: त्वचेवर 1000 पेक्षा जास्त प्रकारचे जीवाणू, 80 पेक्षा जास्त प्रकारचे फंगस, जवळपास 1 ट्रिलियन मायक्रोब्स हे सर्व जीव तुमच्या त्वचेची रक्षा करतात, pH संतुलन राखतात आणि संसर्गापासून वाचवतात. याला Skin Microbiome म्हणतात.

त्वचेचं हे 28 दिवसांचं आवर्तन केवळ वैज्ञानिक प्रक्रिया नाही. ते तुमच्या आरोग्याचं, सौंदर्याचं, तारुण्याचं आणि आत्मविश्वासाचं पायाभूत स्तंभ आहे. तुमची त्वचा कधीही थांबत नाही. ती तुम्हाला वाचवत राहते, जपते आणि स्वतःला सतत नवीन करीत राहते. ही शांत प्रक्रिया आपल्याला दिसत नाही, पण ती आपल्या जीवनाला प्रत्येक सेकंद सुरक्षित ठेवते. म्हणूनच आज तुम्ही ज्या त्वचेने जगत आहात, ती एक महिन्यानंतर पूर्णपणे बदललेली असेल. आणि हेच शरीराचं सर्वात सुंदर, नैसर्गिक आणि अदृश्य जादू आहे.एक सतत सुरू असलेला पुनर्जन्म.