Indian Currency : गांधीजींपूर्वी भारतीय नोटांवर कोणाचा फोटो होता? फक्त 1 टक्के लोकांनाच माहित असेल यामागचं कारण

आज आपण खिशातून नोट काढली की त्यावर सर्वात आधी महात्मा गांधीजींचा हसरा चेहरा दिसतो. मग ती 10 रुपयांची नोट असो वा 500 रुपयांची, गांधीजींचा फोटो हे भारतीय चलनी नोटांचे अविभाज्य अंग बनले आहे. पण तुम्हाला माहीत आहे का, की ही पद्धत नेहमीच अशी नव्हती?

भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर बरीच वर्षे नोटांवर गांधीजींचा फोटो नव्हता. एवढेच काय, तर स्वातंत्र्यापूर्वीच्या नोटांवर चक्क विदेशी राजांचा फोटो असायचा. मग गांधीजींचा फोटो नोटांवर कधी आला? त्यापूर्वी भारतीय नोटा नेमक्या कशा दिसायच्या? किंवा त्यावर कोणाचा फोटो होता हे जाणून घेणे रंजक ठरेल.

गांधीजींचा फोटो येण्यापूर्वी भारतीय नोटांवर काय होते? जाणून घ्या भारतीय चलनाचा रंजक इतिहासभारतीय चलनी नोटांचा इतिहास खूप जुना आणि रंजक बदलांनी भरलेला आहे. नोटांवरील फोटोंचा प्रवास खालील टप्प्यांतून झाला आहे:

1. ब्रिटिशांच्या काळातील 'किंग जॉर्ज 6' (King George VI)स्वातंत्र्यापूर्वी भारतात ब्रिटिशांचे राज्य होते. त्यामुळे साहजिकच भारतीय नोटांवर ब्रिटनच्या राजाचा फोटो असायचा. 1947 पर्यंत चलनात असलेल्या नोटांवर 'किंग जॉर्ज 6' यांचा फोटो छापलेला असायचा. स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतरही काही काळ याच नोटा व्यवहारात होत्या.

2. स्वातंत्र्यानंतरचे पहिले चिन्ह: 'अशोक स्तंभ' (The Ashoka Pillar)1947 मध्ये भारत स्वतंत्र झाला, पण भारतीय रिझर्व्ह बँकेने (RBI) लगेच गांधीजींचा फोटो वापरला नव्हता. 1949 मध्ये भारत सरकारने पहिल्यांदा स्वतंत्र भारताची 1 रुपयाची नवी नोट जारी केली. या नोटेवर राजाच्या जागी भारताचे राष्ट्रीय चिन्ह असलेल्या 'अशोक स्तंभा'चा (Ashoka Pillar) फोटो छापण्यात आला. पुढील अनेक दशके भारतीय नोटांवर अशोक स्तंभ हेच मुख्य आकर्षण होते.

3. नोटांवर विविध चित्रे (विविधता दर्शवणारी चिन्हे)1950 ते 1980 च्या दशकापर्यंत भारतीय नोटांवर भारताची प्रगती आणि संस्कृती दर्शवणारी चित्रे असायची.2 रुपयांच्या नोटेवर आर्यभट्ट उपग्रहाचे चित्र होते.5 रुपयांच्या नोटेवर ट्रॅक्टरने शेती करणारा शेतकरी होता.10 रुपयांच्या नोटेवर बोट (नाव) किंवा मोर असायचा.20 रुपयांच्या नोटेवर कोनार्कच्या सूर्यमंदिराचे चक्र होते.

गांधीजींचा फोटो पहिल्यांदा कधी आला?नोटांवर गांधीजींचा फोटो कायमस्वरूपी येण्यापूर्वी, 1969 मध्ये त्यांच्या जन्मशताब्दी निमित्त एक विशेष स्मारक मालिका काढण्यात आली होती. यात गांधीजींना सेवाग्राम आश्रमात बसलेले दाखवण्यात आले होते. परंतु, आज आपण पाहतो तशी 'महात्मा गांधी मालिका' (Mahatma Gandhi Series) खऱ्या अर्थाने 1996 मध्ये रिझर्व्ह बँकेने सुरू केली. या मालिकेनंतरच 5,10,20,50,1--,500 आणि 1000 च्या सर्व नोटांवर गांधीजींचा फोटो अनिवार्य झाला.

नोटेवर असलेला गांधीजींचा फोटो कुणी काढला?अनेकांना वाटते की नोटेवर असलेले गांधीजींचे चित्र हे एक स्केच किंवा रेखाचित्र आहे. पण तसे नाही, हा गांधीजींचा एक खराखुरा फोटो आहे. 1946 मध्ये तत्कालीन 'व्हाइसरॉय हाऊस' (आजचे राष्ट्रपती भवन) येथे गांधीजी एका पाहुण्याला भेटायला गेले होते. तिथे एका अज्ञात छायाचित्रकाराने त्यांचा हा हसरा फोटो काढला होता. तोच फोटो आज आपण भारतीय नोटांवर पाहतो.

भारताचा स्वाभिमान आणि एकता दर्शवण्यासाठी 1996 मध्ये गांधीजींचा फोटो सर्व नोटांवर वापरण्याचा निर्णय घेण्यात आला. त्यापूर्वी अशोक स्तंभ आणि भारताच्या प्रगतीची चिन्हे नोटांवर राज्य करत होती.