Cobra Capital of India : विषारी सापांच्या गर्दीत राहतंय 'हे' गाव; घरातल्या सदस्यांसारखा वावरतो किंग कोब्रा!

आपल्या भारतीय परंपरेत सापांना खूप महत्त्व आहे. लोक सापांना घाबरत असले तरी त्यांची पूजा करतात आणि त्यांना भगवान शंकराच्या गळ्यातील हार मानतात. आपल्या पुराणांमध्ये आणि लोककथांमध्येही सापांना खूप महत्त्वाचं स्थान आहे.

पण तुम्हाला माहीत आहे का, भारतात एक असं गाव आहे जिथे साप फक्त कथांमधील पात्र नाहीत, तर ते तिथले खरे राजे आहेत? या ठिकाणी सापांवर संशोधन केलं जातं; तेथील संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहेत आणि या गावाचं नाव थेट 'कोब्रा'शी जोडलेलं आहे.

प्राचीन धर्मग्रंथांपासून ते आधुनिक चालीरीतींपर्यंत सर्वत्र हा विषारी साप देवांचं प्रतीक आहे. शंकराच्या गळ्यात नाग गुंडाळलेला असतो; विष्णूची शय्याही अनंतनागावर आहे. दरवर्षी नागपंचमीच्या दिवशी देशभरात नागदेवतेची पूजा केली जाते.

पण केवळ दंतकथांमध्येच नाही; भारतात काही ठिकाणी साप प्रत्यक्षातही मोठ्या प्रमाणात आढळतात. असंच एक छोटं गाव आहे. या गावाला 'भारताची कोब्रा राजधानी' (Cobra Capital of India) म्हटलं जातं! या गावात इतके साप आहेत की, कदाचित सामान्य माणूस तिथे जायला घाबरेल, पण हे साप माणसांना इजा करत नाहीत. इथं सापांवर संशोधनही केलं जातं.

हे एक हिरवंगार छोटंसं गाव आहे, क्षेत्रफळ फक्त 3 चौरस किलोमीटर, समुद्रसपाटीपासून सुमारे 2700 फूट उंचीवर आहे. या गावात फक्त 600 लोक राहतात. घनदाट जंगल, डोंगर आणि झऱ्यांनी वेढलेलं हे ठिकाण निसर्गप्रेमी आणि वन्यजीव संशोधकांसाठी स्वर्गच आहे.

केवळ सापांसाठीच नाही; इथल्या घनदाट जंगलांमध्ये अनेक दुर्मिळ प्रजातींचे प्राणी आणि वनस्पतीही आढळतात. इथे काही दुर्मिळ बुरशीच्या प्रजाती शोधल्या गेल्या आहेत. मग हे सापांचं गाव आहे तरी कुठे? कर्नाटकातील अगुंबे (Agumbe) हे ठिकाण भारताच्या पश्चिम घाट पर्वतरांगेत आहे. इथे इतका पाऊस पडतो की, याला 'दक्षिणेकडचं चेरापुंजी' म्हटलं जातं.

भारताची कोब्रा राजधानी असूनही, अगुंबेचा सर्वात प्रसिद्ध रहिवासी निःसंशयपणे राज नाग किंवा किंग कोब्रा आहे. इथेच प्रसिद्ध सरपटणाऱ्या प्राण्यांचे संशोधक पद्मश्री रोमूलस व्हिटेकर यांनी अगुंबे रेनफॉरेस्ट रिसर्च स्टेशन (ARRS) ची स्थापना केली, जे भारताचा पहिला किंग कोब्रा रेडिओ टेलिमेट्री प्रकल्प चालवते.

ज्यांना माहीत नाही त्यांच्यासाठी, हर्पेटोलॉजिस्ट म्हणजे असे वैज्ञानिक जे साप, बेडूक, सरडे, कासव इत्यादी सरपटणाऱ्या प्राण्यांवर आणि उभयचरांवर संशोधन करतात. शेतात, जंगलात किंवा प्रयोगशाळांमध्ये, हे वैज्ञानिक या प्राण्यांच्या वर्तन, शारीरिक रचना इत्यादींवर काम करतात. हे संशोधन अनेकदा लुप्तप्राय प्रजातींच्या संवर्धनात महत्त्वाची भूमिका बजावते.

किंग कोब्रा हा जगातील सर्वात लांब विषारी साप आहे. पण तो इतर सापांपेक्षा वेगळा आहे कारण तो उंदीर किंवा बेडूक खात नाही तर इतर सापांना खातो. तो अगदी विषारी मण्यारसारख्या सापांनाही आपलं भक्ष्य बनवतो.

सापांचाही साप, जंगलातील अन्नसाखळीत सर्वात वर. हा आहे भारतातील अगुंबेचा रहस्यमय नैसर्गिक खजिना, जिथे साप फक्त भीती नाहीत, तर ते शोध, श्रद्धा आणि जैवविविधतेची गुरुकिल्ली आहेत. देशात दुसरं असं एकही गाव नाही जिथे साप इतके जवळचे आणि महत्त्वाचे शेजारी आहेत.