Konark Surya Mandir : 122 वर्षांपूर्वी बंद केला होता कोणार्क सूर्य मंदिराचा तो हॉल, असं काय आहे तिथं?

ओडिशाच्या पुरी जिल्ह्यात बंगालच्या उपसागराच्या किनाऱ्यावर असलेलं कोणार्क सूर्य मंदिर हे ओडिशातील तेराव्या शतकातील एक प्रसिद्ध मंदिर. मंदिराचा भव्य दगडी छताचा मुख्य सभामंडप सुमारे 122 वर्षांपासून बंद आहे. एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात मंदिराच्या भिंती आणि छताला भेगा पडल्या आणि ब्रिटिशांना भीती होती की ते कोसळेल.

मंदिर अधिकारी आणि ब्रिटिश सरकारचा असा विश्वास होता की मंदिर वाळूने भरल्याने मंदिराच्या वरच्या भागाचं वजन संतुलित होईल आणि ते सुरक्षित राहिल. म्हणून त्यांनी चारही प्रवेशद्वार सील केले आणि आतील संरचनेवर दबाव येऊ नये आणि त्याची स्थिरता टिकवून ठेवण्यासाठी वाळूने भरले. सिमेंटशिवाय बांधलेली ही प्राचीन रचना जतन करणं अत्यंत महत्त्वाचे होते. हा एक तात्पुरता उपाय होता जो तसाच कायम राहिला. आता भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण (ASI) आता ते उघडण्याच्या आणि नूतनीकरणाच्या प्रक्रियेत आहे.

मंदिराच्या बंदिस्त भागाला नाट्यशाळा, नृत्यशाळा किंवा जगमोहन म्हणतात. हा मुख्य मंदिराचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. कधीकधी याला मुख्य दालन किंवा गर्भगृहाशी जोडलेला भाग असंही म्हणतात. हा दालन 128 फूट उंच आहे आणि मूळतः नाट्य सादरीकरणासाठी बांधण्यात आला होता.

इथं सूर्यदेवाची मूर्ती स्थापित करण्यात आली होती.  हे मंदिर एकेकाळी धार्मिक विधी, खगोलशास्त्र आणि राजेशाही शक्तीचं केंद्र होतं. गेल्या काही शतकांपासून चक्रीवादळे, मिठाने भरलेले वारे, वाळूचे वाहणं आणि हवामान बदलाशी संबंधित किनारपट्टीवरील ओलावा यामुळे ते कमकुवत झालं आहे. म्हणून 1903 मध्ये, ब्रिटिशांनी संरचनेचे आणखी नुकसान होऊ नये म्हणून वाळू आणि दगडांनी ते भरून ते सील केलं.

टाइम्स ऑफ इंडियाच्या वृत्तानुसार या आठवड्याच्या शेवटी, भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाच्या ASI अभियंत्यांनी मंडपाच्या पश्चिम भिंतीत किंवा जगमोहनमध्ये एक अरुंद भोक पाडण्यास सुरुवात केली. हे तेच ठिकाण आहे जिथं बंगालचे तत्कालीन लेफ्टनंट गव्हर्नर सर जॉन वुडबर्न यांच्या आदेशानुसार ब्रिटिश काळातील अभियंत्यांनी एकदा कोसळलेल्या हॉलमध्ये वाळू टाकली होती.

टीओआयच्या मते, एएसआयच्या एका अधिकाऱ्याने सांगितलं की सध्याच्या टप्प्यात मोठ्या प्रमाणात उत्खनन सुरू होण्यापूर्वी भिंतीच्या लपलेल्या ताकदीची चाचणी घेण्यासाठी कोर ड्रिलिंगचा समावेश आहे. पुढील पायरी म्हणजे एक पॉकेट किंवा रचना तयार करणं ज्याद्वारे वाळू काढण्यासाठी बोगदा खोदला जाईल. भिंतीची स्थिती आणि स्थिरतेबद्दल कोणतेही रेकॉर्ड उपलब्ध नसल्यामुळे हे भिंतीचं प्राथमिक मूल्यांकन आहे.

1950 च्या दशकाच्या मध्यातही भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षणाचे माजी महासंचालक डॉ. देबाला मित्रा यांनी सीलबंद हॉलच्या आत तपासणी केली. त्यांच्या अभ्यासातून असं दिसून आलं की सीलबंद हॉलच्या आतील भागात पावसाच्या पाण्यातील सतत ओलावा शिरल्याने शेवाळ वाढलं होतं. त्यांनी सांगितलं की ही ओलावा स्मारकाचा कणा असलेल्या खोंडालाईट दगडाच्या विघटनाला गती देत ​​होती. 2019 मध्ये रुरकीस्थित सेंट्रल बिल्डिंग रिसर्च इन्स्टिट्यूटने केलेल्या संरचनेच्या तपासणीत त्या इशाऱ्यांची पुष्टी झाली.

त्यांच्या अहवालात असं आढळून आलं की हॉलमधील वाळू सुमारे 12 फूट खोलवर गेली होती आणि हॉलच्या वरच्या भागातून दगडी तुकडे आधीच कोसळू लागले होते. वाळू आणि मोडतोड काढून टाकल्यानंतर 128 फूट उंच रचना स्थिर राहावी यासाठी स्टेनलेस स्टील, लोखंडी रॉड आणि रासायनिक इंजेक्शनने रचना मजबूत केली जाईल. हे काम 2026 पर्यंत सुरू राहिल. लेसर स्कॅनिंग आणि 3डी मॅपिंग वापरून नुकसानीचं मूल्यांकन केलं जाईल.

काम पूर्ण झाल्यावर, दरवाजे उघडले जातील, ज्यामुळे पर्यटकांना आत जाण्याची परवानगी मिळेल. पण आता ते एक स्मारक असल्याने कोणत्याही पूजाला परवानगी दिली जाणार नाही. मंदिरात सुमारे 300 वर्षे पूजा होत होती आणि 1628 च्या सुमारास सूर्यदेवाची मूर्ती जगन्नाथ मंदिरात हलवण्यात आली तेव्हा ती थांबली. प्राचीन वास्तुकला जपली जाईल याची खात्री करण्यासाठी एएसआय आणि ओडिशा सरकार परिस्थितीवर लक्ष ठेवून आहेत.