कुंभकर्ण 6 महिने झोपायचा, पण 'हा' जीव चक्क 3 वर्षे झोपतो! वाचून तुम्हालाही बसेल धक्का!

रामायणातून आपल्याला फक्त एवढेच माहित आहे की, रावणाचा भाऊ कुंभकर्ण 6 महिने झोपायचा. पण या पृथ्वीवर एक असा प्राणी आहे जो फक्त 6 महिनेच नाही तर तब्बल 3 वर्षे झोपतो. या स्थितीला 'सुषुप्ती' (Sushupti) किंवा 'अक्रियता' (inactivity) असे म्हणतात. आता प्रश्न असा आहे की, तो प्राणी कोणता आहे आणि यामागे कारण काय आहे? चला, तर जाणून घेऊया...

झोप ही आपल्या सर्वांसाठी खूप आवश्यक आहे. असा कोणताही सजीव नाही ज्याला झोपेची गरज नसते. जर आपल्याला झोप मिळाली नाही, तर आपण फक्त काही दिवसच जगू शकतो. झोपेच्या वेळी आपले शरीर स्वतःची दुरुस्ती करत असते. एका प्रौढ व्यक्तीला सामान्यतः 7 ते 8 तासांच्या झोपेची गरज असते. तथापि, हे व्यक्तीच्या कामावर, शारीरिक रचनेवर, गरजांवर इत्यादींवर अवलंबून असते.

आपले जग अनेक रहस्यमय गोष्टींनी भरलेले आहे, ज्याबद्दल जाणून घेतल्यावर आपल्याला आश्चर्य वाटल्याशिवाय राहत नाही. त्याचप्रमाणे, सजीव प्राण्यांचे एक रहस्यमय जग आहे. जगातील सर्वात मोठा सजीव प्राणी निळा देवमासा (blue whale) आहे जो शंभर हत्तींएवढा मोठा असतो. काही सजीव प्राणी इतके लहान आहेत की आपण त्यांना साध्या डोळ्यांनी पाहू शकत नाही. काही सजीव प्राणी 200 वर्षे जगतात तर काही सजीव प्राणी फक्त एका मिनिटात मरतात. त्याचप्रमाणे, एक रहस्यमय सजीव प्राणी आहे जो 3 वर्षे झोपतो.

हा विचित्र प्राणी एक समुद्री गोगलगाय (sea snail) आहे, जो 3 वर्षांपर्यंत झोपलेल्या अवस्थेत राहतो. याला 'हायबरनेशन' (hibernation) म्हणतात. वातावरणातील बदल, अन्नाची कमतरता किंवा जास्त उष्णता यामुळे काही समुद्री गोगलगायी स्वतःचे संरक्षण करण्यासाठी गाढ झोपेच्या अवस्थेत जातात. या काळात, ते कोणतीही क्रिया करत नाहीत. त्यांच्या शरीरातील सर्व प्रक्रिया जवळजवळ थांबतात आणि ते पूर्णपणे झोपलेले राहतात. ही झोप काही आठवडे किंवा महिन्यांपर्यंत टिकू शकते, पण काही समुद्री गोगलगायी एका वेळी तीन वर्षांपर्यंत झोपू शकतात.

गोगलगायींमध्ये एक खास जगण्याची यंत्रणा असते जी त्यांना कठोर वातावरणीय परिस्थितीत जगण्यास मदत करते. जेव्हा हवामान खूप थंड असते तेव्हा ते हिवाळ्यात निष्क्रिय (hibernate) राहतात. जेव्हा हवामान खूप गरम आणि कोरडे असते तेव्हा ते आतमध्ये आकुंचन पावतात. निष्क्रियतेची ही स्थिती त्यांना ऊर्जा वाचवण्यास आणि ओलावा टिकवून ठेवण्यास मदत करते, विशेषतः जेव्हा अन्न, पाणी किंवा अनुकूल वातावरणाचा अभाव असतो.

गोगलगायी या अवस्थेत तीन वर्षांपर्यंत राहू शकतात, असे सांगितले असले तरी, हे खूप असामान्य आहे. बहुतेक गोगलगायींची निष्क्रियता प्रजाती आणि वातावरणावर अवलंबून, फक्त काही महिन्यांपर्यंतच असते. या काळात, गोगलगाय आपल्या कवचाच्या आत खोलवर जाते आणि तिच्या शरीराभोवती श्लेष्मल (mucus) नावाच्या चिकट पदार्थाचा एक थर तयार करते. हा थर तिचे हवामानापासून आणि बाहेरील शिकारी प्राण्यांपासून संरक्षण करतो. जेव्हा परिस्थिती पुन्हा अनुकूल होते, तेव्हा गोगलगाय झोपेतून जागी होते आणि आपली सामान्य क्रियाकलाप पुन्हा सुरू करते.