Explainer: बांगलादेश धगधगतोय, हा केवळ शेजारचा हिंसाचार नाही; थेट तुमच्यासाठी इशारा, समजून घेतला नाही तर संकट वाढेल

बांगलादेशमध्ये सध्या उफाळून आलेले राजकीय संकट म्हणजे केवळ गेल्या काही महिन्यांतील घडामोडींचा परिणाम नाही. कट्टरतावादी विद्यार्थी नेता शरीफ उस्मान हादी याच्या हत्येनंतर उसळलेला हिंसाचार, ढाका–इस्लामाबाद यांच्यातील वाढलेली जवळीक आणि पाकिस्तानच्या गुप्तचर यंत्रणांच्या (ISI) वाढत्या हालचालींबाबत नवी दिल्लीत निर्माण झालेली चिंता, या सगळ्यांचा पाया एका जुन्या आणि खोलवर असलेल्या 'फॉल्टलाईन'वर आधारलेला आहे.

advertisement

ही फॉल्टलाईन थेट 1971 च्या मुक्ती संग्रामापर्यंत जाते. त्या वेळी पाकिस्तान लष्कराने 'रझाकार' आणि इतर इस्लामी मिलिशियांच्या मदतीने दक्षिण आशियातील सर्वात भीषण नरसंहार घडवून आणला होता. त्या अमानुषतेला कारणीभूत ठरलेल्या शक्ती कधीच पूर्णपणे नाहीशा झाल्या नाहीत; उलट त्या वेळोवेळी बांगलादेशच्या राजकारणात सक्रिय झाल्या आणि आता देशातील नाजूक सत्तांतराच्या काळात पुन्हा एकदा उघडपणे समोर आल्या आहेत.

रझाकार: विश्वासघाताचा वारसा

'रझाकार' हे पाकिस्तान लष्कराने 1971 च्या युद्धात उभारलेले एक साहाय्यक दल होते. याची मुळे 1947 मध्ये हैदराबाद संस्थानात भारताशी विलीनीकरणाला विरोध करणाऱ्या निमलष्करी रझाकारांमध्ये आढळतात. हैदराबादमधील पराभवानंतर त्यांचा नेता काझिम रिझवी पाकिस्तानात पळाला आणि तिथेच त्याने 'राज्यपुरस्कृत दडपशाहीसाठी स्वयंसेवक' नेमण्याची संकल्पना जिवंत ठेवली.

मे 1971 मध्ये जमात-ए-इस्लामीचे नेते मौलाना अबुल कलाम मुहम्मद युसूफ यांनी 'खुलना' येथे पहिल्या रझाकार तुकड्या स्थापन केल्या. यामध्ये पाकिस्तान समर्थक स्थानिक, फाळणीनंतर स्थलांतरित झालेले उर्दूभाषिक बिहारी आणि लष्कराच्या बाजूने उभे केलेले काही दुर्बल घटक सामील होते. या रझाकारांनी पाकिस्तान लष्कराला गावे, घरांची आणि लोकांच्या निष्ठेची गुप्त माहिती पुरवली, जी पश्चिम पाकिस्तानच्या सैनिकांकडे नव्हती.

1971 चा भीषण अत्याचार

पाकिस्तान लष्कराच्या क्रूर कारवायांमध्ये रझाकारांची भूमिका सर्वात कुख्यात ठरली. स्वातंत्र्यसैनिकांचा माग काढणे, हिंदू वस्त्यांची ओळख पटवणे आणि सैनिकांना अपरिचित भागात मार्गदर्शन करणे ही त्यांची मुख्य कामे होती. थेट हल्ले, छळ, लूटमार आणि न्यायबाह्य हत्यांमध्ये त्यांचा सहभाग होता. विशेषतः सामूहिक बलात्कारांच्या घटनांमध्ये हे केंद्रस्थानी होते. ज्यात अंदाजे 1 ते 4 लाख महिलांवर लैंगिक अत्याचार झाले. यामध्ये हिंदू महिलांना सर्वाधिक लक्ष्य करण्यात आले. नागरी मृत्यूंचा आकडा 30 लाखांपर्यंत असल्याचे मानले जाते. यामुळेच बांगलादेशात 'रझाकार' हा शब्द आजही विश्वासघात आणि अमानुषतेचा समानार्थी मानला जातो.

राजकीय पुनर्वसन आणि न्यायाचा प्रवास

1971 नंतर सुरुवातीला जमात-ए-इस्लामीवर बंदी घालण्यात आली आणि युद्धगुन्हेगारांवर खटले चालवण्यासाठी कायदे करण्यात आले. मात्र 1975 मध्ये शेख मुजीबुर रहमान यांच्या हत्येनंतर आलेल्या लष्करी राजवटींनी चित्र बदलले. जनरल झियाउर रहमान यांनी युद्धगुन्हेगारांना मुक्त केले आणि जमात-ए-इस्लामीला पुन्हा राजकारणात थारा दिला. पाकिस्तानशी सहकार्य केलेले अनेक नेते पुन्हा मुख्य प्रवाहात आले आणि पुढे ते महत्त्वाच्या मंत्रीपदांपर्यंतही पोहोचले.

शेख हसीना सत्तेत आल्यानंतर त्यांनी 2010 मध्ये आंतरराष्ट्रीय गुन्हे न्यायाधिकरण स्थापन करून या युद्धगुन्हेगारांना शिक्षा देण्याची प्रक्रिया पुन्हा सुरू केली. 2019 मध्ये सरकारने 10,789 रझाकारांची अधिकृत यादी जाहीर केली, जेणेकरून भावी पिढीला इतिहासातील सत्य माहिती व्हावे.

पाकिस्तानचा 'पुनःप्रवेश' आणि भारताची चिंता

1971 मधील पराभवाचा अपमान पाकिस्तान कधीही विसरला नाही. भौगोलिक नियंत्रण गमावले असले तरी, जमात-ए-इस्लामीसारख्या गटांच्या माध्यमातून पाकिस्तानने आपले वैचारिक आणि गुप्तचर जाळे बांगलादेशात जिवंत ठेवले. ऑगस्ट २०२४ मध्ये हसीना सरकार पडल्यानंतर हे सुप्त जाळे पुन्हा उघडपणे सक्रिय झाले आहे.

ऑक्टोबर 2025 च्या अहवालांनुसार ढाका येथील पाकिस्तानी उच्चायुक्तालयात आयएसआयचा (ISI) एक 'स्पेशल सेल' स्थापन करण्यात आला आहे. यामध्ये पाकिस्तानचे उच्चपदस्थ लष्करी आणि नौदल अधिकारी तैनात आहेत. पाकिस्तानचे जनरल साहिर शमशाद मिर्झा यांच्या ढाका दौऱ्यानंतर बांगलादेशच्या गुप्तचर यंत्रणांशी (NSI आणि DGFI) झालेली जवळीक भारतासाठी 'रेड अलर्ट' मानली जात आहे.

सध्याचा हिंसाचार आणि 'नियोजित' संकट

डिसेंबर 2025 मधील सद्यस्थिती पाहता, विद्यार्थी नेता शरीफ उस्मान हादी याच्या मृत्यूनंतर उसळलेला हिंसाचार हा 12 फेब्रुवारीच्या निवडणुका पुढे ढकलण्यासाठी निर्माण केलेले एक 'नियोजित संकट' असल्याचे विश्लेषकांचे मत आहे. भारतीय उच्चायुक्तालयावर झालेले हल्ले आणि माध्यमांच्या कार्यालयांना लावलेली आग, यामुळे दहशतीचे वातावरण तयार झाले आहे.

थोडक्यात बांगलादेशमधील आजची अस्थिरता ही 1971च्या त्या काळवंडलेल्या इतिहासाचीच पुनरावृत्ती आहे. जरी रझाकार संघटना आज अस्तित्वात नसली, तरी त्यांची विचारधारा आणि पाकिस्तानचे छुपे पाठबळ आजही तितकेच प्रबळ आहे. 2025 च्या बांगलादेशवर पडलेली 1971ची ही गडद सावली दक्षिण आशियाच्या भूराजकारणासाठी चिंतेचा विषय ठरत आहे.