या मालमत्तांमध्ये प्रामुख्याने मशिदी, मदरसे, कबस्तान (दफनभूमी) आणि इतर धार्मिक व सामुदायिक वापरासाठी असलेल्या जमिनींचा समावेश होतो. भारतातील वक्फ मालमत्ता मोठ्या प्रमाणावर मुस्लिम शासक, सूफी संत, श्रीमंत व्यापारी आणि धार्मिक नेत्यांनी दान केलेल्या आहेत. या दानशूर व्यक्तींनी मशिदी, दर्गे, मदरसे आणि सामाजिक कल्याणासाठी मोठ्या इस्टेट्स (मोठ्या मालमत्ता) वक्फ केल्या आहेत.
advertisement
वक्फ म्हणजे काय?
वक्फ बोर्ड इस्लामी कायद्यानुसार केवळ धार्मिक किंवा धर्मादाय उद्देशांसाठी राखीव असलेल्या मालमत्तेचे व्यवस्थापन करतो. एकदा कोणतीही मालमत्ता वक्फ म्हणून नोंदणीकृत झाली की, ती दान करणाऱ्या व्यक्तीकडून थेट अल्लाहला (ईश्वराला) हस्तांतरित होते आणि त्यामुळे ती अपरिवर्तनीय बनते.
‘वक्फ’ हा शब्द मूळ अरबी भाषेतील ‘वक़ुफा’ या शब्दावरून आला आहे. ज्याचा अर्थ ‘देवाच्या नावाने समर्पित केलेली वस्तू’ किंवा ‘लोकांच्या कल्याणासाठी दिलेले धन’ असा होतो. भारतामध्ये वक्फ प्रशासनाला बऱ्यापैकी स्वायत्तता आहे. तर पाकिस्तान आणि बांगलादेशमध्ये यावर सरकारचे अधिक नियंत्रण आहे. भारतात वक्फ कायदा हा अल्पसंख्याकांच्या हक्कांशी संबंधित आहे. तर पाकिस्तान आणि बांगलादेशमध्ये तो इस्लामिक शासनाचा भाग आहे.
निजामांचा वक्फला मोठे दान
हैदराबादच्या निजामांनी वक्फला सार्वजनिक देणग्या देण्यात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. ‘निजाम’ ही उपाधी ‘निजाम-उल-मुल्क’ या शब्दाचा संक्षेप आहे. ज्याचा अर्थ ‘राज्याचा शासक’ असा होतो.
हैदराबादमध्ये एकूण दहा निजाम झाले. पहिले मीर कमरुद्दीन खान (1724-1748) आणि शेवटचे मीर उस्मान अली खान. निजाम-उल-मुल्क आसफ जाह सातवे यांनी दख्खनच्या प्रदेशात हजारो एकर जमीन वक्फला दान केली.
मंदिरांनाही मोठी देणगी:
याव्यतिरिक्त निजाम उस्मान अली खान यांनी यदागिरिगुट्टा मंदिर, तिरुपती मंदिर आणि अमृतसरमधील सुवर्ण मंदिर यांसारख्या प्रमुख मंदिरांनाही मोठी देणगी दिली.
दक्षिण भारतात गोलकोंडा आणि विजापूरच्या सुलतानांनीही मदरसे आणि धार्मिक संस्थांना उदार हस्ते दान दिले.
मुघल राजघराण्यातील सदस्यांचे वक्फला योगदान
मुघल बादशाह अकबर, शाहजहां आणि औरंगजेब यांसारख्या शासकांनी दिल्ली, आग्रा आणि हैदराबाद येथील धार्मिक स्थळांसाठी वक्फ मालमत्तेला महत्त्वपूर्ण जमिनी दान केल्या. जहाँआरा बेगम यांसारख्या प्रमुख महिला सदस्यांनीही वक्फला मोठ्या प्रमाणात मालमत्ता दान केली.
सूफी संतांच्या अनुयायांचे वक्फमध्ये योगदान
हजरत निजामुद्दीन औलिया (दिल्ली) आणि ख्वाजा मोइनुद्दीन चिश्ती (अजमेर) यांसारख्या सूफी संतांच्या अनुयायांनी त्यांच्या दर्ग्यांसाठी मोठ्या मालमत्ता दान केल्या. याशिवाय सालार मसूद गाजी (बहराइच) आणि बाबा फरीद (पंजाब) यांच्या दर्ग्यांनाही मोठ्या वक्फ मालमत्ता प्राप्त झाल्या.
श्रीमंत मुस्लिम व्यापारी आणि जमीनदारांचे मोठे योगदान
अहमदाबादमधील सर सय्यद मुहम्मद आणि वकील कुटुंबासारख्या श्रीमंत मुस्लिम व्यापारी आणि जमीनदारांनी शैक्षणिक आणि धार्मिक संस्थांसाठी वक्फ मालमत्ता दान केल्या आहेत.
माजी उपराष्ट्रपती अब्दुल हमीद अंसारी आणि विप्रोचे मालक अजीम प्रेमजी यांसारख्या उल्लेखनीय दानशूर व्यक्तींनी शिक्षण आणि आरोग्यासाठी वक्फ मालमत्तांचे योगदान दिले आहे. देवबंद आणि नदवतुल उलमा यांसारख्या संस्थांना त्यांच्या कार्यांना पाठिंबा देण्यासाठी मोठ्या देणग्या मिळाल्या आहेत.
वक्फ बोर्डाच्या मालकीची देशभरातील 9 लाख 40 हजार एकर जमीन धार्मिक आणि सामाजिक कार्यांसाठी उत्पन्न निर्माण करते. दिल्ली, हैदराबाद, लखनऊ आणि अजमेरमध्ये वक्फ मालमत्तेची संख्या सर्वाधिक आहे. तथापि वक्फ जमिनीच्या मालकी हक्क आणि वापरासंबंधी वाद वेळोवेळी उद्भवत असतात, हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे.