ढगफुटी म्हणजे काय?
ढगफुटी (Cloudburst) म्हणजे अतिशय कमी वेळात एका विशिष्ट आणि लहान भागावर खूप जास्त पाऊस पडणे. ढगफुटीमध्ये पावसाची तीव्रता खूप जास्त असते. भारतीय हवामान विभागाच्या (IMD) व्याख्येनुसार जेव्हा एका तासात 20 मिलिमीटर किंवा त्याहून अधिक पाऊस पडतो आणि तोही 20 ते 30 चौरस किलोमीटर क्षेत्रफळावर होतो, तेव्हा त्याला ढगफुटी म्हणतात.
advertisement
ढगफुटी ही विशेषतः डोंगराळ आणि पर्वतीय प्रदेशात जास्त प्रमाणात होते. याचे कारण असे की ढग पर्वतांमध्ये अडकतात आणि नंतर अचानक खूप जास्त पाऊस पाडतात.
ढगफुटी का आणि कशी होते?
ढगफुटी होण्यामागे काही विशिष्ट भौगोलिक आणि हवामानशास्त्रीय कारणे आहेत.
उष्ण हवेचा प्रवाह (Convection Current): जमिनीवरून गरम आणि दमट हवा वर जाते. ज्यामुळे पाण्याची वाफ साठलेल्या ढगांची निर्मिती होते. जेव्हा ढग एका विशिष्ट उंचीवर पोहोचतात. तेव्हा त्यातील पाण्याची वाफ थंड होऊन पाण्याचे थेंब तयार होतात.
पर्वतांचा अडथळा: जेव्हा हे ढग पर्वतांच्या मार्गात येतात. तेव्हा पर्वत त्यांची वाट अडवतात. यामुळे ढगांमधील पाण्याची वाफ अजूनही वर जाते आणि थंड होऊन पाण्याचे थेंब तयार होतात.
अचानक पाऊस: या प्रक्रियेमध्ये जेव्हा ढगांमध्ये खूप जास्त पाणी साठते आणि ते एका विशिष्ट मर्यादेपेक्षा जास्त होते. तेव्हा ते अचानक आणि एकाच ठिकाणी खूप वेगाने खाली येते. यामुळे ढगफुटी होते.
‘अपड्राफ्ट’ (Updraft): ढगांमध्ये तयार झालेल्या पाण्याच्या थेंबांना आणि गारांना जमिनीच्या दिशेने येऊ नये म्हणून त्यांना वरच्या दिशेने ढकलणारा एक मजबूत हवेचा प्रवाह असतो त्याला ‘अपड्राफ्ट’ म्हणतात. जेव्हा हा ‘अपड्राफ्ट’ पुरेसा मजबूत नसतो, तेव्हा ढगांमधील पाण्याचे प्रचंड वजन खाली येते आणि ढगफुटी होते.
ढगफुटीचे परिणाम
ढगफुटीचे अनेक गंभीर परिणाम होतात:
महापूर: ढगफुटीमुळे अचानक खूप जास्त पाणी जमा होते. ज्यामुळे नद्या, नाले आणि ओढे भरून वाहू लागतात. यामुळे पूर येतो आणि सखल भागात पाणी जमा होते.
भूस्खलन (Landslides): डोंगराळ प्रदेशात खूप जास्त पाऊस पडल्यामुळे माती सैल होते आणि डोंगर कोसळतात. यामुळे भूस्खलन होऊन रस्ते, घरे आणि शेतीचे मोठ्या प्रमाणात नुकसान होते.
अतिवृष्टी: यामुळे शेतीत उभ्या पिकांचे मोठे नुकसान होते.
जनजीवन विस्कळीत: ढगफुटीमुळे रस्ते, पूल आणि इतर पायाभूत सुविधांचे नुकसान होते. यामुळे वाहतूक थांबते आणि बचावकार्यात अडथळे येतात.
जीवित आणि वित्तहानी: पूर आणि भूस्खलनामुळे अनेक लोकांचा जीव जातो आणि घरांचे तसेच मालमत्तेचे मोठे नुकसान होते.
गेल्या काही वर्षातील ढगफुटीच्या मोठ्या घटना
भारतात ढगफुटीच्या अनेक घटना घडल्या आहेत. विशेषतः हिमालयीन प्रदेशात. काही मोठ्या घटना खालीलप्रमाणे आहेत:
लेह (लडाख): ऑगस्ट 2010 मध्ये लेह येथे झालेल्या ढगफुटीमुळे अचानक पूर आला आणि सुमारे 200 हून अधिक लोकांचा मृत्यू झाला. यामध्ये अनेक घरे, रस्ते आणि इतर मालमत्तेचे मोठे नुकसान झाले.
उत्तराखंड : जून 2013 मध्ये उत्तराखंडमध्ये केदारनाथ येथे झालेली ढगफुटी ही देशातील सर्वात विनाशकारी घटनांपैकी एक होती. यामुळे मंदाकिनी नदीला मोठा पूर आला. ही घटना खूप मोठ्या प्रमाणावर विध्वंसक ठरली.
अमरनाथ (जम्मू-काश्मीर): 2022 मध्ये अमरनाथ यात्रेदरम्यान ढगफुटी झाली, ज्यामुळे अचानक पूर आला. यामध्ये अनेक भाविक अडकले आणि काही लोकांचा मृत्यू झाला.
हिमाचल प्रदेश : जुलै 2023 मध्ये हिमाचल प्रदेशमध्ये अतिवृष्टी आणि ढगफुटीच्या अनेक घटना घडल्या. यामुळे मोठ्या प्रमाणात भूस्खलन झाले आणि अनेक रस्ते बंद झाले.
ढगफुटीचे फॅक्ट्स
ढगांचा प्रकार: ढगफुटी घडवून आणणारे ढग हे क्युमुलोनिंबस (Cumulonimbus) प्रकारचे असतात. हे ढग खूप मोठे आणि उंच असतात. त्यांची उंची 10 ते 12 किलोमीटरपर्यंत असू शकते. हे ढग वादळी वाऱ्यासह येतात आणि त्यांमध्ये पाण्याची प्रचंड वाफ साठलेली असते.
पाण्याची मात्रा: एका ढगफुटीत काही मिनिटांत लाखो लिटर पाणी खाली येते. उदाहरणार्थ: 100 चौरस किलोमीटर क्षेत्रावर एका तासात 20 मिलिमीटर पाऊस पडल्यास सुमारे 2 अब्ज लिटरपेक्षा जास्त पाणी पडते.
हवेतील बाष्पाचे प्रमाण: ढगफुटीसाठी हवेमध्ये अतिशय जास्त प्रमाणात बाष्प असणे आवश्यक आहे. उष्ण आणि दमट हवा वर जाऊन थंड झाल्यावर ही वाफ खूप मोठ्या प्रमाणावर थेंबांमध्ये रूपांतरित होते.
तापमान: जेव्हा हवा वर जाते तेव्हा तिचे तापमान कमी होते आणि यामुळे पाण्याच्या वाफेचे द्रवरूप (Liquid form) होते. ही प्रक्रिया वेगाने होते आणि मोठ्या प्रमाणावर होते.
स्थानिक परिस्थिती: ढगफुटी केवळ एका विशिष्ट आणि लहान जागेवर होते. त्यामुळे इतर ठिकाणी पाऊस कमी असतो. डोंगराळ प्रदेशात हवा वर ढकलली जाते. ज्यामुळे ढगांमध्ये पाण्याचे प्रमाण वाढते.
ढग फुटत नाहीत: "ढगफुटी" हे नाव असले तरी प्रत्यक्षात ढग फुटत नाहीत. हे केवळ एका ठिकाणी खूप जास्त वेगाने पाऊस पडण्याची एक घटना आहे.
अचानक आणि अनपेक्षित: ढगफुटी ही अचानक आणि अनपेक्षितपणे होते. त्यामुळे हवामानशास्त्रज्ञांना त्याचा अचूक अंदाज लावणे खूप कठीण जाते. हवामान रडार आणि उपग्रहांमुळे काही प्रमाणात माहिती मिळू शकते. परंतु अगदी कमी वेळेत होणाऱ्या बदलांमुळे अचूक अंदाज लावणे शक्य नसते.
पुराचे कारण: जगातील अनेक लहान-मोठ्या पूर आणि भूस्खलनाच्या घटनांमध्ये ढगफुटी हे एक महत्त्वाचे कारण आहे.