'जय हिंद',‘भारत माता की जय’ उर भरून येणारे हे नारे कोणी दिले? कोण होत्या त्या दोन व्यक्ती!

हैदराबादवर लिहिलेल्या एका पुस्तकातून खुलासा झाला आहे की, हा नारा एका हैदराबादी युवकाने दिला होता. माजी प्रशासकीय अधिकारी आणि स्तंभलेखक नरेंद्र लूथर यांनी त्यांच्या ‘लेंगेंडोट्स ऑफ हैदराबाद’ या पुस्तकात हैदराबादबद्दल अनेक मनोरंजक खुलासे केले आहेत. यापैकी एक अत्यंत खास माहिती त्यांनी हैदराबादचे युवक जैन-उल-आबिद हसन ‘सफरानी’ यांच्याबद्दल दिली आहे. आबिद हसन पुढे जाऊन एक राजनैतिक अधिकारी बनले.

या पुस्तकानुसार दुसऱ्या महायुद्धादरम्यान सुभाषचंद्र बोस हिटलरला भेटण्यासाठी जर्मनीला गेले होते. ते भारताच्या स्वातंत्र्यसंग्रामात हिटलरची मदत घेऊ इच्छित होते. याच दरम्यान सुभाषचंद्र बोस यांना जर्मनीमध्ये राहणाऱ्या काही भारतीयांच्या एका सभेला संबोधित करण्याची संधी मिळाली. याच सभेत आबिद हसन यांची सुभाषचंद्र बोस यांच्याशी भेट झाली. हैदराबादचे रहिवासी असलेले आबिद त्यावेळी जर्मनीमध्ये अभियांत्रिकीचे शिक्षण घेत होते. सुभाषचंद्र बोस यांच्या भेटीनंतर ते देशसेवेसाठी प्रेरित झाले. सुभाषचंद्र बोस यांनी त्यांना शिक्षण पूर्ण झाल्यावर देशात परत येऊन आपल्या सैन्यात सामील होण्यास सांगितले.

‘लेंगेंडोट्स ऑफ हैदराबाद’ नुसार, आबिद हसन नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांच्यापासून इतके प्रेरित झाले की त्यांनी जर्मनीतील आपले अभियांत्रिकीचे शिक्षण अर्धवट सोडले. ते सुभाषचंद्र बोस यांच्यासोबत देशाला स्वातंत्र्य मिळवून देण्याच्या मिशनमध्ये सामील झाले. नेताजींनी त्यांना आपले सचिव बनवले. यासोबतच ते नेताजींसाठी दुभाषीचे कामही करू लागले. पुस्तकानुसार नेताजींनी आबिद हसन यांना आझाद हिंद फौजेत (INA) मेजरचे पद दिले. इतकेच नव्हे, तर आबिद हसन ब्रह्मदेशात (आता म्यानमार) झालेल्या एका लढाईत स्वातंत्र्यसैनिक म्हणून सहभागी झाले.

आझाद हिंद फौजेत सामील होताच आबिद हसन नेताजींच्या खूप जवळचे झाले. त्यावेळी नेताजींना एक असा नारा हवा होता, ज्यामध्ये हिंदुस्तानी असण्याचा बोध होईल. जो उच्चारल्यावर संपूर्ण हिंदुस्तानचा भाव येईल. पुस्तकानुसार, त्यावेळी हिंदू लोकांमध्ये आपापसात ‘राम राम’, मुस्लिमांमध्ये ‘सलाम वालेकुम’ आणि पंजाब्यांमध्ये ‘सत श्री अकाल’ असे संबोधन होते. तेव्हा आबिद हसन यांनी नेताजींना ‘हेलो’ सुचवले. पण ते नेताजींना पटले नाही. तेव्हा आबिद हसन यांनी नेताजींना नारा दिला- ‘जय हिंद’. हा नारा नेताजींना आवडला. त्यानंतर तो सर्वांनी स्वीकारला. इतकेच नव्हे, तर राजकीय पक्षांनीसुद्धा तो स्वीकारला. आबिद हसन यांनी दिलेला हा नारा सुभाषचंद्र बोस यांनी आपल्या आझाद हिंद फौजेला दिला आणि आपल्या सर्व भाषणांमध्ये त्याचा उपयोग केला.

१५ ऑगस्ट १९४७ रोजी देशाच्या स्वातंत्र्याची घोषणा करताना पहिले पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांनी ‘जय हिंद’ म्हटले होते. तेव्हापासून हा भारतीय सैन्यासाठी सर्वमान्य नारा झाला. अनेक मान्यता असूनही, असे मानले जाते की याला प्रसिद्धी मिळवून देण्यात नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांची खूप मोठी भूमिका होती. त्यांनीच सर्वात पहिल्यांदा आपल्या आझाद हिंद फौजेला हा नारा स्वीकारण्यास सांगितले. त्यानंतर तो अधिक लोकप्रिय झाला.

आबिद हसन किशोरावस्थेपासूनच देशप्रेमाने ओतप्रोत होते. त्यांनी कमी वयातच महात्मा गांधींच्या साबरमती आश्रमाला भेट देणे सुरू केले होते. त्यावेळी ते महात्मा गांधींपासून खूप प्रभावित होते. पण नंतर आबिद हसन अभियांत्रिकीची पदवी घेण्यासाठी जर्मनीला गेले. त्यानंतर ते स्वतंत्र भारताच्या सुरुवातीच्या काळात राजनैतिक अधिकारी बनले. आबिद १९६९ मध्ये डेन्मार्कच्या राजदूतपदावरून निवृत्त झाले. त्यानंतर ते हैदराबादला परतले. १९८४ मध्ये ७३ व्या वर्षी आबिद हसन यांचे निधन झाले.

‘भारत माता की जय’ चा नारा अजीमुल्ला खान नावाच्या एका मुस्लिम व्यक्तीने दिला होता. असे सांगितले जाते की ‘भारत माता की जय’ हा नारा खरं तर उर्दूमध्ये दिलेल्या ‘मादरेवतन हिंदोस्तान झिंदाबाद’ या नाऱ्याचेच हिंदी रूपांतरण आहे. हा नारा १८७३ मध्ये अजीमुल्ला खान यांनी दिला होता, ज्याचे हिंदी रूपांतरण ‘भारत माता की जय’ असे झाले.