Train : रात्रीच्या वेळी रेल्वेचा वेग जास्त का वाटतो? यामागचं विज्ञान तुम्हाला आश्चर्यचकीत करेल

रेल्वेने रात्रीचा प्रवास करताना आपल्यापैकी अनेकांना एक गोष्ट प्रकर्षाने जाणवते, ती म्हणजे ट्रेनचा वेग. दिवसाच्या तुलनेत रात्री ट्रेन जास्त वेगाने धावत आहे, असा भास आपल्याला होतो. खिडकीबाहेर पाहताना झाडे, विजेचे खांब आणि गावे वेगाने मागे सुटताना दिसतात. पण खरोखरच रात्री ट्रेनचा वेग वाढवलेला असतो का? की हे केवळ आपल्या मनाचे खेळ आहेत?

यामागे काही रंजक वैज्ञानिक (Scientific) आणि मानसशास्त्रीय (Psychological) कारणे आहेत. चला तर मग, यामागचे गुपित जाणून घेऊया.

1. ध्वनीचा वेग आणि शांततादिवसाच्या वेळी वातावरणात प्रचंड गोंगाट असतो. वाहनांचा आवाज, लोकांची ये-जा आणि इतर ध्वनी प्रदूषणामुळे रेल्वेचा मूळ आवाज दबला जातो. मात्र, रात्रीच्या वेळी सर्वत्र शांतता असते. रात्री हवेचे तापमान कमी झाल्यामुळे हवेची घनता वाढते, ज्यामुळे आवाजाचे लहरी अधिक स्पष्टपणे आणि लांबपर्यंत प्रवास करतात. जेव्हा ट्रेनच्या चाकांचा रुळांवर होणारा आवाज आपल्या कानावर स्पष्ट पडतो, तेव्हा आपला मेंदू असा निष्कर्ष काढतो की ट्रेन खूप वेगात आहे.

2. 'व्हिज्युअल रेफरन्स'चा अभावदिवसा प्रवास करताना आपली नजर दूरवरच्या डोंगरांवर, शेतांवर किंवा ढगांवर असते. या लांबच्या वस्तू स्थिर वाटतात, त्यामुळे आपल्याला वेगाची जाणीव कमी होते. मात्र, रात्रीच्या वेळी आपल्याला दूरचे काहीच दिसत नाही. आपल्याला फक्त खिडकीच्या जवळ असलेले विजेचे खांब किंवा सिग्नलचे दिवे दिसतात. जेव्हा एखादी जवळची वस्तू वेगाने मागे जाते, तेव्हा 'रिलेटिव्ह मोशन'मुळे (Relative Motion) आपल्याला वेग जास्त वाटतो.

3. मानवी मेंदूचे कार्यरात्रीच्या वेळी आपली दृष्टी मर्यादित होते, त्यामुळे आपली इतर ज्ञानेंद्रिये (जसे की कान आणि स्पर्श) अधिक सक्रिय होतात. रेल्वेचे इंजिन जेव्हा हॉर्न वाजवते किंवा जेव्हा डब्यांची हालचाल होते, तेव्हा रात्रीच्या शांततेत त्या संवेदना अधिक तीव्रतेने जाणवतात. याला विज्ञानात 'सेन्सरी परसेप्शन' म्हणतात. वेग मोजण्यासाठी मेंदूकडे बाह्य संदर्भ नसले की, तो आवाजालाच वेगाचा आधार मानतो.

4. तांत्रिक कारण: ट्रॅक रिकामे असणेहे केवळ मानसशास्त्र नाही, तर काही प्रमाणात तांत्रिक सत्यही आहे. दिवसाच्या तुलनेत रात्री रेल्वेच्या मार्गावर गर्दी कमी असते. अनेक मालगाड्या आणि लोकल ट्रेन्सचे प्रमाण रात्री कमी असल्याने, लोको पायलटला 'ग्रीन सिग्नल' मिळण्याची शक्यता जास्त असते. कोणत्याही अडथळ्याशिवाय ट्रेन सातत्याने तिच्या उच्च मर्यादेवर धावू शकते, जे दिवसा वारंवार शक्य होत नाही.

थोडक्यात सांगायचे तर, रात्री रेल्वेचा वेग वाढलेला वाटण्यामागे 70% वाटा आपल्या मेंदूचा आणि वातावरणातील बदलांचा असतो, तर 30% वाटा मोकळ्या ट्रॅकचा असतो. त्यामुळे पुढच्या वेळी जेव्हा तुम्हाला खिडकीबाहेरून वारा वेगाने येताना जाणवेल, तेव्हा समजून जा की हे विज्ञानाचे एक सुंदर उदाहरण आहे.