भारतीय लोककथा, पौराणिक कथा आणि धार्मिक मान्यतेनुसार, नाग आणि नागिन यांना अनेकदा एकमेकांना अत्यंत समर्पित आणि प्रेमळ जोडपे म्हणून दर्शविले जाते. याबद्दल अनेक कथाही सांगितल्या जातात. या कथांमध्ये नाग आणि नागिणीचे नाते खूप घट्ट आणि निष्ठावान मानले जाते. अनेक कथांमध्ये ते एकमेकांसाठी त्याग करताना किंवा बदला घेताना दिसतात.
लोककथांमध्ये असा विश्वास आहे की जर नाग किंवा नागिनपैकी एकाचा मृत्यू झाला, तर दुसरा बदला घेण्याचा प्रयत्न करतो. नागिणी आपल्या जोडीदाराच्या मृत्यूचा बदला घेण्यासाठी माणसे किंवा इतर प्राण्यांचा पाठलाग करते. हा विश्वास ग्रामीण भारतात खूप लोकप्रिय आहे. नाग आणि नागिन यांना अनेकदा शिवाचे प्रतीक मानले जाते. त्यांचे नाते पवित्र मानले जाते. मग खरंच साप आणि नागिणीचे नाते कसे असते?
advertisement
आता आपण वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून बोलूया. सापांचे (नाग आणि नागिन) वर्तन त्यांच्या प्रजातीनुसार समजून घेता येते. नर (नाग) आणि मादी (नागिन) सापांमधील नाते मुख्यत्वे पुनरुत्पादनावर आधारित असते. काही प्रजातींमध्ये नर आणि मादी फक्त प्रजनन काळातच एकत्र वेळ घालवतात. त्यानंतर ते वेगळे होतात. माणसांप्रमाणे भावनिक बंध किंवा समर्पण सापांमध्ये दिसून येत नाही.
जोडीदाराचा मृत्यू झाल्यावर काय करावे
जोडीदाराच्या मृत्यूनंतर सापांमध्ये कोणतेही विशिष्ट वर्तन दिसून आलेले नाही. साप सामान्यतः एकाकी जीवन जगतात आणि सामाजिक बंध निर्माण करत नाहीत. त्यामुळे एका सापाच्या मृत्यूमुळे दुसरा बदला घेईल असे कोणतेही वैज्ञानिक पुरावे नाहीत; हे केवळ लोककथांचा भाग आहे. किंग कोब्रासारख्या काही सापांच्या प्रजाती आपल्या अंड्यांचे संरक्षण करण्यासाठी समर्पित असू शकतात, परंतु हे समर्पण जोडीदारासाठी नसून संततीसाठी असते.
तर मग नर आणि मादी साप त्यांच्या आयुष्यात अनेक संबंध बनवतात का?
बहुतेक सापांच्या प्रजातींमध्ये, नर आणि मादी साप (कोब्रा आणि मादी कोब्रा) त्यांच्या जीवनकाळात अनेक जोडीदारांशी पुनरुत्पादन करतात. अनेक प्रजातींमध्ये नर साप प्रजनन काळात एकापेक्षा जास्त मादींसोबत समागम करण्याचा प्रयत्न करतात. उदाहरणार्थ, कोब्रा किंवा रॅटलस्नेकसारख्या सापांमध्ये नर अनेक माद्यांना आकर्षित करण्यासाठी स्पर्धा करतात. काही प्रजातींमधील मादी साप एकाच प्रजनन काळात अनेक नरांशी समागम करू शकतात. यामुळे "मल्टीपल पॅटरनिटी" होऊ शकते, जिथे अंड्यांच्या एकाच क्लचमध्ये वेगवेगळ्या नरांचे डीएनए असू शकतात.
त्यांच्यात काय बंध असतो
सापांचे माणसांसारखे भावनिक किंवा दीर्घकाळ टिकणारे संबंध नसतात. समागम झाल्यावर नर आणि मादी सामान्यतः वेगळे होतात. ते एकमेकांसोबत कोणतेही दीर्घकालीन संबंध तयार करत नाहीत. किंग कोब्रासारख्या काही दुर्मिळ सापांच्या प्रजाती प्रजनन काळात काही काळ नर आणि मादी यांच्यातील जोडी टिकवून ठेवू शकतात, विशेषतः अंड्यांचे संरक्षण करण्यासाठी. तथापि, हे देखील कायमस्वरूपी नसते. ते पुढील प्रजनन काळात नवीन जोडीदार निवडू शकतात.
काही साप सामूहिक संभोगातही सहभागी होतात
गार्टर सापांसारख्या अनेक प्रजातींचे साप सामूहिक समागमात गुंततात, जिथे अनेक नर एकाच मादीशी समागम करण्याचा प्रयत्न करतात. यावरून असे दिसून येते की सापांमध्ये एकापेक्षा जास्त जोडीदारांशी "संबंध" असणे सामान्य आहे. अर्थात, भारतीय लोककथांमध्ये नाग आणि नागिणीला अनेकदा समर्पित, एकनिष्ठ जोडपे म्हणून दर्शविले जाते, जे आयुष्यभर एकत्र राहतात, परंतु हे वैज्ञानिक वास्तवाशी जुळत नाही.
नर साप मादीला कसा ओळखतो?
साप नर किंवा मादीला प्रामुख्याने रासायनिक संकेतांद्वारे (फेरोमोन्स) ओळखतात. मादी साप प्रजनन काळात विशिष्ट फेरोमोन्स सोडतात, जे नरांना आकर्षित करतात. बहुतेक सापांच्या प्रजातींमध्ये असा कोणताही पुरावा नाही की नर सापाला पूर्वी ज्या मादीसोबत समागम केला आहे, तिला तो पुन्हा भेटल्यावर ओळखू शकतो किंवा आठवू शकतो. सापांमध्ये माणूस किंवा इतर काही सस्तन प्राण्यांमध्ये दिसणारी दीर्घकाळची स्मृती किंवा भावनिक बंध निर्माण करण्याची क्षमता नसते.
नर साप पुन्हा मादीच्या जवळ येऊ शकतो का
हे दुर्मिळ आहे, परंतु जर तीच मादी साप त्याच परिसरात असेल आणि प्रजनन काळात फेरोमोन्स सोडत असेल, तर त्याच नर सापाला पुन्हा तिच्याकडे आकर्षण जाणवू शकते. परंतु हे ओळख किंवा स्मृतीवर आधारित नसून रासायनिक संकेत आणि पर्यावरणीय परिस्थितीवर आधारित असते. अनेक सापांच्या प्रजातींमध्ये मादी एका प्रजनन काळात अनेक नरांशी आणि नर अनेक माद्यांशी समागम करू शकतात. त्यामुळे, कोणत्याही एका मादीकडे "अनन्य आकर्षण" किंवा वारंवार जवळीक होण्याची शक्यता कमी असते.
हे ही वाचा : 'कोंबडी' कोणत्या देशाचा राष्ट्रीय पक्षी आहे? बहुतेक लोक देऊ शकत नाहीत यांचं उत्तर, तुम्हाला माहित आहे का?
हे ही वाचा : चार डोळे, घुबडासारखं तोंड... अनोखा मासा पाहून गावकऱ्यांची उडाली झोप; तज्ज्ञ सांगतात...