Pandharpur Aashadhi Wari Vishesh: पंढरपूर वारी विशेष: भारुडाचे गारुड!

तसे पाहायला गेले तर भारुड हा वाङमय प्रकार नाथांच्या आधीही प्रचलित होता. ज्ञानेश्वर माऊलींसहित अनेक संतांनी भारुड हा प्रकार हाताळला आहे. माऊली ज्ञानेश्वरांनी भारुड हा प्रकार सर्वप्रथम हाताळला असे मानले जाते. त्यानंतर नामदेव महाराज व इतर सर्व संतांनी आपापल्या परीने त्यात भर घातली. पण नाथांच्या इतकी वैशिष्ठ्यपूर्ण भारुडे इतर कोणी लिहिली नाहीत. त्यांनी लोकोद्धाराच्या तळमळीमुळे भारुडे लिहिताना निरनिराळे लौकिक छंद वापरले. नाथांच्या भारुडात भागवत धर्मातील सदाचार, सर्वांभूती भगवंत पाहण्याचा भागवतभाव आणि विवेकाची शिकवण हे सारे पदोपदी आढळून येते. रोजच्या जीवनात दिसून येणाऱ्या, घडून येणाऱ्या गोष्टी नाथांनी भारुडांच्या माध्यमातून वैशिष्ट्यपूर्ण रीतीने मांडून समाजाला भावनिक आवाहन केले आहे. त्यांनी आपल्या भारुडामध्ये ‘सदाचार आणि नीती’ यावर भर दिला आहे. सर्वसामान्यांना कळेल अशी भाषा, त्यांना पेलवेल असे तत्त्वज्ञान त्यांच्या भारुडातून दिसून येते. प्रचलित लोकगीते आणि भारुड या रचना दिसायला एक सारख्याच दिसतात. त्यामुळे लोकगीतांप्रमाणे भारुडेही मौखिक परंपरेने लोकजीवनात चालत आली असावीत असे वाटते.

मंडळी, आम्ही अत्यंत अल्पमती आहोत. “भारुडाचे गारुड” हे फारच मोठे शिवधनुष्य पेलण्याचा हा संकल्प आम्ही सोडला आहे. भारुड या संकल्पनेतील रुपकांचा अर्थ समजून घेणे हे फार मोठे अग्निदिव्य आहे. जोपर्यंत त्या रुपकांचा अर्थ लागत नाही तोपर्यंत भारुडाचा खरा गर्भितार्थ लक्षात येत नाही. नाथांनी भारुडात वापरलेली रुपके ही त्याकाळच्या रोजच्या समाजरचनेत आढळून येणारी रुपके होती. या रुपकांचे एकत्रित समायोजन करुन त्यांनी त्याकाळच्या समाजाचे प्रबोधन करण्याचा प्रयत्न केला आहे. परकीय आक्रमणामुळे विस्कटलेल्या समाजव्यवस्थेला देवाचे, भगवंताचे, नामसंकीर्तनाचे अधिष्ठान देऊन भागवत धर्माची पताका फडकवत ठेवण्याचा प्रयत्न केला. नाथांच्या भारुडांचा परामर्श घेणे किंवा अर्थ सांगणे यासाठी अंगात अजून फार मोठी पात्रता येणे आवश्यक आहे, हे आम्हास ठाऊक आहे. या जन्मात इतके ज्ञान आमुच्या पदरात पडावे म्हणून आम्ही दिवसरात्र प्रार्थना करतो. इथे आज आम्ही केवळ नाममात्र संकलक आहोत. इथे सादर केलेले ज्ञान हे केवळ इतर मान्यवरांच्या लेखनातून संकलन करुन आपणासमोर आणले आहे. जे काही लिहून सादर केले आहे त्यात आमचे विशेष काहीही योगदान नाही. हे सगळे माऊलीने घडवून आणले आहे असे आम्ही मानतो. हा परामर्श घेताना कोणाचाही उपमर्द करण्याचा कोणताही हेतु या लिखाणात नाही. काही चुकभूल झाली तर माऊलीच्या ममतेने पांघरुण घालावे, ही विनंती.

आपल्या ‘भारुडाचे गारुड’ या लेखमालेची सुरुवात आपण माऊलींनी रचलेल्या ‘काट्याच्या अणीवर वसली तीन गावे’ या भारुडाने करु या.

मानवाचा अहंकार ही फार मोठी गोष्ट आहे. या अहंकारापुढे इतर कोणतीही गोष्ट चालत नाही. प्रत्येक मानवाला आध्यात्मिक, आधिदैविक, आधिभौतिक ताप सहन करायला लागतात. आध्यात्मिक आणि आधिदैविक ताप सहन करताना मानव अहंकाराने याचे खापर इतर गोष्टींवर फोडतो, म्हणून या दोन बुक्की हुकून जातात असे माऊली म्हणतात. मनात निर्माण झालेल्या अहंकाराने मानव इतका निर्ढावतो की त्याला सहन करायला लागणाऱ्या आधिभौतिक दु:खांचे काही वाटत नाही. आपण केलेल्या कुकर्माचे हे फळ आहे असे त्याला वाटतच नाही म्हणून ही तिसरी बुक्की त्याला लागतच नाही.