Alaska Purchase Explainer: रशियाच्या ऐतिहासिक चुकीमुळे अमेरिकेचे नशीब बदलले; फक्त 63 कोटींना विकला होता भारत,चीन पेक्षा मोठा अलास्का

अमेरिकेने रशियाकडून अलास्का 1867 मध्ये एका ऐतिहासिक कराराअंतर्गत विकत घेतले. या कराराला 'अलास्का पर्चेस' (Alaska Purchase) किंवा 'सीवर्ड्स फॉली' (Seward’s Folly) असे म्हणतात. 18व्या शतकात रशियाने अलास्कामध्ये आपली वसाहत स्थापन केली होती. 19व्या शतकाच्या मध्यापर्यंत रशियाचे अलास्कावर नियंत्रण होते, परंतु अलास्काला ताब्यात ठेवणे रशियासाठी खूप खर्चिक होते. तेथील कठोर हवामान, संसाधनांची कमतरता आणि प्रशासकीय अडचणींमुळे रशिया हा प्रदेश विकण्यास तयार झाला. त्या वेळी रशियाला क्रिमियन युद्धानंतर (1853-1856) आर्थिक संकटाचा सामना करावा लागला होता.

तत्कालीन अमेरिकेचे परराष्ट्र मंत्री विलियम एच. सीवर्ड (William H. Seward) यांनी रशियासोबत या करारासाठी चर्चा सुरू केली. रशियाने अलास्का 7.2 दशलक्ष डॉलर्समध्ये विकण्याची ऑफर दिली. यानुसार अमेरिकेला प्रति एकर जमीन केवळ दोन सेंटमध्ये मिळाली. 30 मार्च 1867 रोजी दोन्ही देशांनी या करारावर स्वाक्षऱ्या केल्या. त्यावेळी अनेक अमेरिकनांनी या कराराची खिल्ली उडवली आणि याला 'सीवर्ड्स फॉली' किंवा 'सीवर्ड्स आइसबॉक्स' म्हटले. कारण त्यांना वाटले की ही एक ओसाड आणि निरुपयोगी जमीन आहे. पण सीवर्ड यांना विश्वास होता की भविष्यात अलास्का धोरणात्मक आणि आर्थिकदृष्ट्या महत्त्वाचे ठरेल.

कालांतराने हे सिद्ध झाले की हा करार अमेरिकेसाठी खूप फायदेशीर ठरला. अलास्कामध्ये नंतर सोने, तेल आणि इतर नैसर्गिक संसाधनांचा शोध लागला. ज्यामुळे हा प्रदेश आर्थिक आणि सामरिकदृष्ट्या महत्त्वाचा बनला. हा करार त्या वेळी वादाचा विषय होता, पण आज तो अमेरिकेच्या इतिहासातील एक दूरदृष्टीचा निर्णय मानला जातो. 18 ऑक्टोबर 1867 रोजी अलास्काचे औपचारिक हस्तांतरण झाले. हा दिवस आता 'अलास्का डे' म्हणून साजरा केला जातो.

अलास्का विकल्यानंतर रशियाने तो परत मिळवण्याची इच्छा किंवा दावा कधीच केला नाही. त्या वेळी रशियाने हा एक धोरणात्मक निर्णय मानला आणि करारानुसार ही विक्री कायमस्वरूपी होती. शीतयुद्धाच्या काळातही (1947-1991) सोव्हिएत युनियनने अलास्का परत मिळवण्याचा कोणताही औपचारिक दावा केला नाही. अलास्काचे धोरणात्मक स्थान अमेरिकेसाठी महत्त्वाचे होते. त्यामुळे सोव्हिएत युनियनने याला भडकवण्याचा मुद्दा बनवणे टाळले. 1991 मध्ये सोव्हिएत युनियनच्या विघटनानंतरही रशियाने अलास्कावर कोणताही अधिकृत दावा केला नाही.

गेल्या काही दशकांमध्ये विशेषतः 2014 च्या क्रिमिया संकटानंतर काही रशियन राजकारण्यांनी किंवा राष्ट्रवादी गटांनी अलास्का परत घेण्याचा मुद्दा हलक्याफुलक्या किंवा प्रतीकात्मक पद्धतीने मांडला. उदाहरणार्थ 2014 मध्ये काही रशियन सोशल मीडिया आणि राष्ट्रवादी वर्तुळात ‘अलास्का हमारा है’ (अलास्का आमचा आहे) असे नारे दिसले. जे क्रिमियाच्या रशियात विलीनीकरणाच्या प्रतिसादात समोर आले होते. मात्र ही विधाने केवळ प्रचार किंवा भडकाऊ होती. रशियन सरकारने कधीही याला गांभीर्याने पुढे नेले नाही. रशियाच्या शीर्ष नेतृत्वाने म्हणजेच राष्ट्राध्यक्ष व्लादिमीर पुतिन यांनी अलास्कावर दावा करण्याची कोणतीही अधिकृत नीती स्वीकारली नाही.

1867चा करार आंतरराष्ट्रीय कायद्यानुसार वैध आणि बंधनकारक आहे. रशियाने स्वेच्छेने अलास्का विकले होते. त्यामुळे ते परत घेण्याचा कोणताही कायदेशीर आधार नाही. अलास्का आता अमेरिकेचा अविभाज्य भाग आहे. येथील लोकसंख्या, अर्थव्यवस्था आणि लष्करी उपस्थितीमुळे रशियासाठी तो परत मिळवणे अशक्य आहे. असा कोणताही दावा भू-राजकीय तणाव वाढवण्याव्यतिरिक्त व्यावहारिक ठरणार नाही. रशियाच्या परराष्ट्र धोरणाचे लक्ष आपल्या जवळपासच्या प्रदेशांवर (जसे की युक्रेन, जॉर्जिया किंवा आर्क्टिक प्रदेश) राहिले आहे. अलास्कासारख्या दूरस्थ आणि सुस्थापित अमेरिकन प्रदेशावर दावा करणे रशियाच्या धोरणात्मक प्राधान्यांमध्ये नाही.

अलास्काचे क्षेत्रफळ सुमारे 1,723,337 चौरस किलोमीटर (665,384 चौरस मैल) आहे. जे त्याला अमेरिकेचे सर्वात मोठे राज्य ठरते. ते इतके विशाल आहे की अनेक देशांपेक्षा मोठे आहे. अलास्का भारताच्या एकूण क्षेत्रफळाच्या (सुमारे 3,287,263 चौरस किलोमीटर) जवळपास निम्मे आहे. भारताचे कोणतेही राज्य अलास्काच्या क्षेत्रफळाएवढे नाही. उदाहरणार्थ भारतातील सर्वात मोठे राज्य राजस्थानचे क्षेत्रफळ सुमारे 342,239 चौरस किलोमीटर आहे. अलास्का यापेक्षा पाचपट मोठे आहे. दुसरे सर्वात मोठे राज्य मध्य प्रदेशचे क्षेत्रफळ सुमारे 308,245 चौरस किलोमीटर आहे. तेही अलास्कापेक्षा खूप लहान आहे. अलास्काचे क्षेत्रफळ भारतातील राजस्थान, मध्य प्रदेश आणि उत्तर प्रदेश (सुमारे 243,290 चौरस किलोमीटर) यांना एकत्र केले तरी त्यापेक्षा मोठे आहे.

अलास्काने अमेरिकेला अनेक प्रकारे आर्थिक आणि धोरणात्मकदृष्ट्या श्रीमंत केले. 1867 मध्ये रशियाकडून केवळ 7.2 दशलक्ष डॉलर्समध्ये खरेदी केलेले अलास्का सुरुवातीला 'सीवर्ड्स फॉली' म्हणून ओळखले जात होते. पण वेळोवेळी त्याची किंमत आणि महत्त्व सिद्ध झाले. अलास्काने अमेरिकेला कसे समृद्ध केले याची प्रमुख कारणे खालीलप्रमाणे आहेत: