विस्मयकारक रहस्य, 900 वर्ष जुन्या मंदिरासाठी 2 देश युद्धाच्या उंबरठ्यावर; हे मंदिर इतकं खास का आहे?

कंबोडिया आणि थायलंड यांच्यातील ताज्या सीमावादाचे मुख्य कारण आहे "प्रेह विहियर मंदिर". जेव्हा कंबोडियात ख्मेर साम्राज्य होते. तेव्हा हिंदू राजांनी हे मंदिर बांधले होते. 9व्या शतकात हे मंदिर उभारण्यात आले. हे मंदिर भौगोलिक दृष्टिकोनातून थायलंडच्या अधिक जवळ आहे. पण 1962 मध्ये आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने निर्णय देताना सांगितले की हे मंदिर कंबोडियाचे आहे. हे मंदिर अगदी या दोन्ही देशांच्या सीमेवर आहे. थायलंडने हा निर्णय स्वीकारला असला तरी नाराजी कायम राहिली. या मंदिराला "भगवान शिवाचे शिखरेश्वर मंदिर" असेही म्हणतात.

2008 मध्ये जेव्हा कंबोडियाने प्रेह विहियर मंदिरासाठी युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळाचा दर्जा मागितला आणि तो मिळवला, तेव्हा पुन्हा तणाव वाढला. थायलंडने याला तीव्र आक्षेप घेतला आणि म्हटले की, प्रस्तावित नकाशा मंदिराभोवतालच्या 4.6 चौरस किलोमीटरच्या वादग्रस्त भागावर अतिक्रमण करतो. त्यामुळे थायलंडमध्ये राष्ट्रवादी निदर्शने झाली. संसदेचे कामकाज थांबले आणि सीमेवर जीवघेण्या चकमकी घडल्या.

हे मंदिर हिंदू ख्मेर साम्राज्याचे तीन राजे – यशोवर्मन प्रथम, सूर्यवर्मन प्रथम आणि सूर्यवर्मन द्वितीय यांनी बांधले. या हिंदू राजांनी भारतीय हिंदू धर्म, वास्तुकला, संस्कृत आणि प्रशासन पद्धती स्वीकारून आपल्या संस्कृतीला समृद्ध केले. याच परंपरेतून प्रसिद्ध अंगकोरवाट मंदिरही बांधले गेले. या मंदिराला "प्रिय विश्वकर्मा मंदिर" (Preah Vihear Temple) असेही म्हणतात.

हे प्राचीन हिंदू मंदिर कंबोडिया आणि थायलंडच्या सीमेवरील डांग्रेक पर्वतरांगांमध्ये 525 मीटर उंचीच्या कड्यावर वसलेले आहे. हे मंदिर आपल्या भव्य वास्तुकलेसाठी, ऐतिहासिक महत्त्वासाठी आणि भौगोलिक स्थानामुळे प्रसिद्ध आहे. हे युनेस्को जागतिक वारसा स्थळ असून कंबोडियासाठी सांस्कृतिक गौरवाचे प्रतीक मानले जाते. मात्र हे मंदिर दीर्घकाळ थायलंड आणि कंबोडियामध्ये वादाचे कारणही ठरले आहे.

प्रिय विश्वकर्मा मंदिराचे बांधकाम ख्मेर साम्राज्याच्या शासकांनी 9व्या ते 12व्या शतकादरम्यान केले. हे बांधकाम अनेक टप्प्यांत पार पडले. मंदिराचे प्रारंभिक बांधकाम 9व्या शतकात यशोवर्मन प्रथम (889–910 ई.) च्या कारकिर्दीत सुरू झाले. त्यांनी हे मंदिर भगवान शिवाला समर्पित केले. या मंदिराला मूळतः "शिखरेश्वर" (Shikhareshvara) या नावाने ओळखले जात असे. ज्याचा अर्थ आहे – शिवाचे शिखर.

नंतर 11व्या आणि12व्या शतकात सूर्यवर्मन प्रथम (1006–1050 ई.) आणि सूर्यवर्मन द्वितीय (1113–1150 ई.) या ख्मेर राजांनी मंदिराचे विस्तार आणि सौंदर्यीकरण केले. सूर्यवर्मन द्वितीय हे अंगकोरवाट मंदिराचेही निर्माता होते. हे मंदिर ख्मेर स्थापत्यशैलीत बांधले गेले असून अंगकोरवाट आणि इतर ख्मेर मंदिरे यांच्याशी साम्य दर्शवते. यात जटिल कोरीव काम, गोपुरम (प्रवेशद्वार) आणि डोंगर उतारावर बांधलेल्या पायऱ्या आहेत.

हे मंदिर मुख्यतः भगवान शिवाला समर्पित होते. हिंदू धर्माच्या प्रमुख केंद्रांपैकी एक मानले जात असे. ख्मेर साम्राज्याची ताकद आणि धार्मिक श्रद्धेचे प्रतीक म्हणून याकडे पाहिले जात होते. असे मानले जाते की मंदिराची उंची आणि स्थान यामुळे हे एक अध्यात्मिक शक्तीचे केंद्र होते. जे स्वर्ग आणि पृथ्वी यांना जोडते. नंतर जेव्हा ख्मेर साम्राज्यावर बौद्ध धर्माचा प्रभाव वाढला तेव्हा मंदिरात बौद्ध प्रभाव दिसून येतो. पण तरीही हे मुख्यतः हिंदू मंदिरच राहिले.

प्रिय विश्वकर्मा मंदिरात 9व्या ते 12व्या शतकापर्यंत सक्रियपणे पूजा केली जात असे. राजा आणि सामान्य लोक धार्मिक विधी करत. 13व्या शतकानंतर ख्मेर साम्राज्याचा अस्त आणि बौद्ध धर्माचा प्रसार झाल्यामुळे मंदिराचा धार्मिक वापर कमी झाला. तरीही स्थानिक लोकांनी काही प्रमाणात याचा वापर सुरू ठेवला. नंतर मंदिर हळूहळू ओसाड झाले. पण त्याचे सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व टिकून राहिले.

प्रिय विश्वकर्मा मंदिर आजही तुलनेत चांगल्या स्थितीत आहे. जरी त्याचे काही भाग नुकसानग्रस्त आहेत. नैसर्गिक आपत्ती, युद्धे आणि काळाच्या ओघात मंदिराचे काही भाग खराब झाले आहेत. 2008 मध्ये युनेस्कोने याला जागतिक वारसा स्थळ घोषित केले. त्यानंतर कंबोडिया सरकार आणि आंतरराष्ट्रीय संस्थांनी याचे जतन करण्यासाठी प्रयत्न सुरू केले. आज हे मंदिर पर्यटकांसाठी खुले आहे आणि कंबोडियातील प्रमुख पर्यटन स्थळांपैकी एक आहे.