Explainer: ‘हापूस’ कोणाचा? गुजरातच्या GI दाव्याने कोकणात खळबळ, King of Mangoesचा ओरिजनल इतिहास

जगभरात ‘King of Mangoes’ म्हणून ओळखला जाणारा हापूस आंबा (Hapus Mango) खरे तर कोकणाचा नैसर्गिक चमत्कार नाही; त्याच्या जन्मकथेत पोर्तुगीज जहाजे, कलम तंत्रातील प्रयोग आणि कोकणातील लाल मातीचा अनोखा संगम दडलेला आहे.

हापूस आंबा (अल्फान्सो) मूळतः महाराष्ट्राच्या कोकण किनारपट्टीवर विशेषतः रत्नागिरी, देवगड आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यांत विकसित झाला. 16व्या शतकात पोर्तुगीज व्हाइसरॉय अफोन्सो द अल्बुकर्क यांच्या काळात ग्राफ्टिंग तंत्राने या जातीचा विकास झाला, ज्यामुळे त्याला अल्फान्सो नाव पडले आणि स्थानिक उच्चारात हापूस झाले. कोकणातील लेटराइट माती आणि दमट हवामान हे या आंब्याच्या गोड चवी, सुगंध आणि रसाळपणाचे मुख्य कारण आहे.​

advertisement

 हापूसचा इतिहास आणि पोर्तुगीज प्रभाव

आंब्याची लागवड भारतात 4000 वर्षांपूर्वी सुरू झाली असून रामायण-महाभारतात 'आम्र' म्हणून उल्लेख आहेत. पण हापूस ही विशिष्ट जात 16व्या शतकातील पोर्तुगीजांच्या गोवा-कोकण भटकण्यातून उदयास आली. अल्बुकर्क यांनी गोव्यात प्रयोग करून नवीन जात तयार केली, जी वेंगुर्ला (सिंधुदुर्ग) येथे रोवली गेली आणि नंतर कोकणात पसरली. स्थानिक शेतकऱ्यांनी पिढ्यान्पिढ्या सुधारणा करून हा आंबा जगप्रसिद्ध केला, ज्यामुळे मध्य पूर्वेकडून युरोप-अमेरिकेत निर्यात होते.​

जुने संदर्भ आणि ओळख

प्राचीन वेद-पुराणांत आंब्याचा उल्लेख आहे, पण हापूसचा स्पष्ट इतिहास 16व्या शतकापासूनच उपलब्ध असून कालिदासाच्या साहित्यात आंब्याचे वर्णन आहे. देवगड हापूसचा आकार नेहमीच एकसमान असतो. हापूसपासून आमरस, आम्रखंड यांसारखे पदार्थ बनतात, ज्यामुळे तो सांस्कृतिक वारसा आहे.

हापूस आंबा आणि पोर्तुगीज 

हापूस आंबा (अल्फान्सो) हे नाव 1509 ते 1515 पर्यंत पोर्तुगीज भारताचे व्हाइसरॉय असलेल्या अफोन्सो डी अल्बुकर्क यांच्या नावावरून पडले. जेसुइट मिशनरींनी पोर्तुगीज गोव्यामध्ये आंब्यावर ग्राफ्टिंग तंत्राचा वापर करून ही जात विकसित केली, ज्यामुळे पारंपरिक देशी आंब्यांना गोड चव, सुगंध आणि निर्यातयोग्य गुणवत्ता मिळाली.​

पोर्तुगीजांचा ग्राफ्टिंग योगदान

16व्या शतकात अल्बुकर्क यांनी मलेशियातून आंब्याचे ग्राफ्ट्स आणून गोव्यामध्ये रोवले, जे कोकणाच्या दमट हवामानात फुलले आणि वेंगुर्ला (सिंधुदुर्ग) पासून रत्नागिरी-देवगडपर्यंत पसरले. 1563 मध्ये गार्सिया दा ओर्ता यांनी पोर्तुगीज बॉम्बे (मुंबई) मधील अल्फान्सो आंब्याचा उल्लेख केला, जो गोव्याच्या गव्हर्नरसाठी पाठवला गेला. या तंत्राने हापूसला जगप्रसिद्ध 'किंग ऑफ फ्रूट्स' बनवले.​

कोकणातील स्थायिक प्रभाव

पोर्तुगीजांनी आणलेल्या सुधारित वाणांनी कोकण शेतकऱ्यांनी पिढ्यान्पिढ्या संवर्धन करून हापूसला स्थानिक लेटराइट मातीत अनन्य बनवले. ज्यामुळे तो केरळ किंवा गुजरातच्या आंब्यापेक्षा वेगळा ठरतो. हा सांस्कृतिक वारसा GI टॅगने (2018) संरक्षित झाला, जो पोर्तुगीज काळापासूनच चालू आहे.

पोर्तुगीजांचा ग्राफ्टिंग तंत्र परिचय

पोर्तुगीजांनी 16व्या शतकात भारतात आंब्यावर ग्राफ्टिंग (कलम) तंत्राचा पहिल्यांदा वापर केला, ज्यामुळे पारंपरिक देशी आंब्यांना सुधारित गुणवत्ता मिळाली. जेसुइट मिशनरी आणि वनस्पतिशास्त्रज्ञांनी गोव्यामध्ये मलेशिया-फिलिपिन्समधील आंब्याचे ग्राफ्ट्स स्थानिक वाणांवर लावले, ज्यामुळे गोड चव, सुगंध आणि निर्यातयोग्य आकार निर्माण झाला.​

हापूस जातीचा विकास

अफोन्सो डी अल्बुकर्क यांच्या काळात (1509-1515) गोव्यामध्ये कलम प्रयोग सुरू झाले. ज्यामुळे 'अल्फान्सो' ही नवीन जात उदयास आली आणि कोकणात पसरली. हे तंत्र आंब्याला मऊ गूळ, एकसमान आकार आणि दीर्घ टिकाव देऊन 'किंग ऑफ मँगोज' बनवले, अन्यथा देशी आंबे फक्त स्थानिक होते.​ आंब्याला 'अल्फांसो' हे नाव पोर्तुगीज भारताचे व्हाइसरॉय अफोन्सो डी अल्बुकर्क यांच्या नावावरून पडले. अल्बुकर्क यांनी गोव्यामध्ये आंब्यावर ग्राफ्टिंग प्रयोग करून ही नवीन जात विकसित केली, ज्यामुळे तिला त्यांचे नाव देण्यात आले.​

दीर्घकालीन परिणाम

या बदलांमुळे हापूसला युरोपियन बाजारपेठेसाठी योग्य बनवले गेले. ज्यामुळे कोकण शेतकऱ्यांनी पिढ्यान्पिढ्या संवर्धन करून GI टॅगपर्यंत नेले. ग्राफ्टिंगने आंब्याची उत्पादकता आणि गुणवत्ता वाढवली, जी आजही कोकण हापूसची ओळख आहे.

 हापूसच्या नावाचा विकास आणि अपभ्रंश

पोर्तुगीजांनी 'अल्फांसो' हे युरोपियन नाव दिले, पण स्थानिक मराठी उच्चारात ते 'अफूस' ते 'हापूस' असे अपभ्रंशित झाले. हे नाव गोव्याहून कोकणात (रत्नागिरी, देवगड) पसरले आणि आता आंतरराष्ट्रीय बाजारात 'अल्फांसो' किंवा 'हापूस' म्हणून ओळखले जाते.​

सांस्कृतिक संदर्भ

GI जर्नल आणि ऐतिहासिक दस्तऐवजांमध्येही अल्बुकर्क यांचा उल्लेख आहे. ज्यामुळे हे नाव अधिकृत झाले. हे नाव आंब्याच्या राजसी दर्जाचे प्रतीक बनले, जे आज निर्यातीत वापरले जाते.

पोर्तुगीजांनी कलमे कशी आणली

पोर्तुगीजांनी 16व्या शतकात (1505-1515) त्यांच्या व्यापारी जहाजांद्वारे मलेशिया, फिलिपिन्स आणि इतर एशियाई देशांमधून आंब्याच्या कलमे (ग्राफ्ट्स) आणि रोपटी भारतात, विशेषतः गोव्यामध्ये आणली. हे कलम स्थानिक देशी आंब्यांच्या झाडांवर जेसुइट मिशनरींनी लावले, ज्यामुळे हायब्रिड वाण तयार झाले जे गोड, सुगंधी आणि निर्यातयोग्य होते.​

हापूसचे कलम का केली

कलम करण्याचे मुख्य कारण युरोपियन बाजारपेठेसाठी आंब्याला निर्यातयोग्य बनवणे होते. कारण पारंपरिक भारतीय आंबे आकाराने मोठे, रसाळ पण टिकाऊ नसत आणि लांब पल्ल्याच्या प्रवासात खराब होत. अफोन्सो डी अल्बुकर्क यांच्या काळात हे तंत्र गोव्यामध्ये प्रथम सादर झाले, ज्यामुळे आंब्याला मऊ गूळ, एकसमान आकार आणि दीर्घ शेल्फ लाईफ मिळाली, ज्याने 'अल्फान्सो' ही जात जन्म घेतली.​

परिणाम आणि प्रसार

या कलमांमुळे कोकणात (वेंगुर्ले, रत्नागिरी, देवगड) हापूसचा विकास झाला, जो आज GI टॅगने संरक्षित आहे आणि जगभर निर्यात होतो. पोर्तुगीज व्यापार आणि वसाहतीमुळे हे तंत्र स्थानिक शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचले, ज्यांनी पिढ्यान्पिढ्या सुधारणा केल्या.

GI टॅग आणि कोकणाचे एकाधिकार

2018 मध्ये 'कोकण हापूस' ला GI टॅग मिळाले, ज्यामुळे फक्त पालघर, ठाणे, रायगड, रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्गमधील हापूसच खरा मानला जातो. देवगड आणि रत्नागिरी हापूसना स्वतंत्र GI मिळाले असून, हे टॅग भेसळ रोखण्यासाठी आणि शेतकऱ्यांना आर्थिक संरक्षण देण्यासाठी आहे. आता वलसाड (गुजरात) हापूसला GI साठी अर्ज (2024 मध्ये स्वीकारला) करून दावा केला असून, त्याला कोकण उत्पादक संघटना कडाडून विरोध करत आहेत.​

गुजरातचा वलसाड हापूस दावा

गुजरातमधील वलसाड-नवसारी भागातील शेतकऱ्यांनी 2023 मध्ये 'वलसाड हापूस' या नावाने स्वतंत्र GI टॅगसाठी अर्ज दाखल केला, ज्याची प्राथमिक सुनावणी 30 ऑक्टोबर 2024 ला झाली. गांधीनगर आणि नवसारी कृषी विद्यापीठांच्या पुढाकाराने हा अर्ज देण्यात आला, कारण त्यांचा हापूस मे महिन्यात येतो आणि कोकण-सह्याद्री किनारपट्टीवर असल्याने साम्य आहे.​​

कोकण उत्पादकांचा तीव्र विरोध

कोकण हापूस उत्पादक आणि विक्रेता संघटनेने (अध्यक्ष डॉ. विवेक भिडे) या दाव्याला कडाडून विरोध केला, कारण 2018 च्या कोकण GI टॅगमुळे (रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग, रायगड, पालघर, ठाणे) फक्त या भागातीलच हापूस खरा मानला जातो. वलसाडला GI मिळाल्यास भेसळ वाढेल, कोकण शेतकऱ्यांचे उत्पन्न कमी होईल आणि कर्नाटक-केरळसारखे दावेही येतील अशी भीती आहे.​​

राजकीय प्रतिक्रिया आणि वाद

महाराष्ट्र उद्योगमंत्री उदय सामंत म्हणाले, "वलसाड किंवा कर्नाटकचा आंबा येऊ दे, कोकण हापूसची चव बदलणार नाही." विरोधी नेते विजय वडेट्टीवार यांनी सरकारवर टीका करत "उद्या मुंबईही गुजरातची होईल" असा टोला लगावला, तर अंबादास दानवे म्हणाले "हापूस कोणाचा हे जग जाणते." हा वाद GI प्रक्रियेत पुढील सुनावण्या आणि न्यायिक निर्णयावर अवलंबून आहे.

कोकण हापूस GI टॅग कधी मिळाले

कोकण हापूस आंब्याला 5 ऑक्टोबर 2018 रोजी भारत सरकारच्या कंट्रोलर जनरल ऑफ पेटंट्स, डिझाईन्स आणि ट्रेडमार्क्सने भौगोलिक मानांकन (GI) टॅग प्रदान केला. हे टॅग रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग, रायगड, पालघर आणि ठाणे या कोकणातील पाच जिल्ह्यांसाठी लागू आहे, ज्यामुळे फक्त या भागातील हापूसच खरा 'कोकण हापूस' म्हणून ओळखला जाऊ शकतो.​

वलसाड हापूस आणि कोकण हापूसमधील मुख्य फरक

कोकण हापूस (रत्नागिरी-देवगड) हा GI टॅगने संरक्षित असून लेटराइट माती, अप्रैल-जून हंगाम आणि केशरी गूळ-सुगंध यासाठी ओळखला जातो, तर वलसाड हापूस (गुजरात) मे महिन्यात येतो आणि चव प्रोफाइल थोडी वेगळी असते. कोकणचा आंबा गडद केशरी रंगाचा, मधासारखा गोड आणि एकसमान आकाराचा असतो, तर वलसाडचा गूळ-सुगंध असला तरी महाराष्ट्राच्या तुलनेत कमी तीव्र असू शकतो.​​

भौगोलिक आणि उत्पादन फरक

कोकणाची दमट हवा-लाल माती हापूसला अनन्य चव देते, तर वलसाड-सह्याद्री किनारपट्टीवर असूनही माती-हवामान भिन्न असल्याने चव वेगळी पडते. कोकण हापूस जगभर निर्यात होतो, तर वलसाडचा स्थानिक आणि कमी प्रमाणात.​​

 हापूस कसा ओळखायचा

खरा कोकण हापूस QR कोड, GI लोगो आणि केशरी गूळाने ओळखता येतो; वलसाडला असे नाही. चिरून पाहिल्यास कोकणचा गूळ घट्ट-केशरी, वलसाडचा थोडा पिवळसर असू शकतो

GI टॅग मिळवण्याची प्रक्रिया

GI अर्ज प्रक्रिया 2017 मध्ये सुरू झाली, ज्यात देवगड अल्फान्सो (GI अर्ज क्र. 379) आणि रत्नागिरी अल्फान्सो (GI अर्ज क्र. 497) यांसारखे जिल्हानिहाय अर्ज दाखल झाले. GI रजिस्ट्रारने वेगळे नावे नाकारून 'हापूस' हे सामान्य नाव कोकण प्रदेशासाठी एकत्रित मान्य केले, कारण वेगळ्या नावांमुळे ते सामान्य होऊन पेटंट उद्देश नष्ट होईल. न्यायिक सुनावणी आणि तपासणीनंतर जून 2017 च्या GI जर्नलमध्ये जाहिर करून अर्ज स्वीकारला गेला आणि शेतकरी संघटनांच्या पुनराॅग्रेसर अर्जानंतर ऑक्टोबर 2018 मध्ये अंतिम प्रमाणपत्र मिळाले.​

GI टॅगचे महत्त्व

या टॅगमुळे कोकण हापूसला हॉलमार्कप्रमाणे विशेष लोगो मिळाला. ज्यामुळे भेसळ रोखली जाते आणि शेतकऱ्यांना चांगला दर मिळतो. QR कोडद्वारे शेताची माहिती उपलब्ध होते, ज्यामुळे ग्राहकांना खरा हापूस ओळखता येतो आणि कोकण शेतकऱ्यांचे एकाधिकार संरक्षित राहते. यामुळे कर्नाटक किंवा इतर भागातील आंब्यांना 'हापूस' नाव वापरता येत नाही.