TRENDING:
भोपाळ गॅस दुर्घटना ही जगातील सर्वात भयानक औद्योगिक दुर्घटना म्हणून ओळखली जाते. जी २ आणि ३ डिसेंबर १९८४ रोजी मध्य प्रदेशातील भोपाळ येथील युनियन कार्बाइड इंडिया लिमिटेड (UCIL) कारखान्यात घडली. हा कारखाना १९६९ मध्ये कीटकनाशक 'सेविन' (कार्बारिल) उत्पादनासाठी उभारण्यात आला होता, ज्यात मिथाइल आइसोसायनेट (MIC) हे मध्यवर्ती रसायन वापरले जात असे. १९७९ मध्ये MIC उत्पादन प्लांट जोडण्यात आला, पण १९८० च्या दशकाच्या सुरुवातीला कीटकनाशकांच्या मागणीतील घट झाल्यामुळे MICचे साठे वाढले आणि सुरक्षा उपाययोजना दुर्लक्षित झाल्या.
advertisement
या गॅस दुर्घटनेपूर्वी १९७६ पासून प्रदूषणाच्या तक्रारी, १९८१-८४ दरम्यान फॉस्जिन, MIC च्या सतत गळती आणि मजूरांच्या मृत्यू झाले होते, ज्यामुळे भोपाळचे पत्रकार राजकुमार केस्वानी यांनी 'भोपाळकरांनो जागे व्हा, तुम्ही ज्वालामुखीच्या कडेला उभे आहात' अशी इशारा दिला होता. कारखान्याच्या डिझाइनमध्ये अमेरिकेतील युनियन कार्बाइड कॉर्पोरेशन (UCC) चे ५०.९% शेअर्स होते, तर उरलेले भारतीय बँका आणि सार्वजनिक गुंतवणूक होती. पण खर्च कमी करण्यासाठी सुरक्षा सिस्टीम्स बंद करण्यात आल्या होत्या.
दुर्घटनेप्रमाणे काय घडले
२ डिसेंबर १९८४ रात्री MIC टँक E610 मध्ये पाणी शिरले, ज्यामुळे एक्सोथर्मिक रिअॅक्शन सुरू झाले आणि ४० टन MIC वायू वातावरणात सोडला गेला. टँकमध्ये ४२ टन MIC साठा होता, नायट्रोजन प्रेशर अपयशी ठरला होता आणि फ्लेअर टॉवर, व्हेंट गॅस स्क्रबर, रेफ्रिजरेशन सिस्टीम बंद होत्या. रात्री १०:४५ नंतर शिफ्ट बदलली, पाइप क्लिनिंगदरम्यान गळती झाली, दबाव ५५ psi पर्यंत गेला आणि १२:५० ला सायरन वाजवला गेला, पण सार्वजनिक अलार्म लवकर बंद केला गेला. वायू भोपाळच्या दक्षिण-पूर्व भागात पसरला, ज्यामुळे डोळ्यांना जळजळ, श्वास घेण्यास त्रास, उलटी होऊन हजारो लोक मृत्युमुखी पडले. पोलिसांना उशीरा कळले, हॉस्पिटल्समध्ये MIC बद्दल माहिती नव्हती आणि सकाळपर्यंत अनेकांचे मृत्यू झाले.
मृत्यू आणि जखमींची संख्या
सरकारी आकडेवारीनुसार तात्काळ २,२५९ मृत्यू झाले. तर दोन आठवड्यांत ८,००० आणि नंतरच्या आजारांमुळे आणखी ८,०००हून अधिक मृत्यू झाले. मध्य प्रदेश सरकारने ३,७८७ मृत्यू मान्य केले. ५५८,१२५ जखमी झाले. ज्यात ३८,४७८ तात्पुरते आणि ३,९०० कायम अपंग होते. या घटनेत ५२०,००० हून अधिक लोक प्रभावित केले. ज्यात २००,००० मुले आणि ३,००० गर्भवती महिला होत्या.
दीर्घकालीन परिणाम:
श्वसनरोग
कर्करोग
जन्म दोष
गर्भपाताची टक्केवारी राष्ट्रीय सरासरीपेक्षा ७ पट जास्त
१२०,०००-१५०,००० लोक अद्याप आजारी आहेत
जबाबदारी कोणाची
UCC आणि UCIL ने जबाबदारी मानली. ज्यात सुरक्षा उपकरणे निकामी करणे, मेंटेनन्स दुर्लक्ष, कमी मनुष्यबळ आणि प्रशिक्षणाचा अभाव होता. UCC चे CEO वॉरेन अँडरसन यांना मुख्य आरोपी ठरवले. ज्याने खर्च कमी करण्यासाठी 'भोपाळ टास्क फोर्स' मार्गदर्शन केले. १९८२ च्या ऑडिटमध्ये ६१ धोके निदर्शनास आले होते. UCIL च्या ७ कर्मचाऱ्यांना (केशूभ महिंद्रा, जे. मुकंद इ.) २०१० मध्ये दुर्घटनेद्वारे मृत्यूस कारणीभूत ठरवून २ वर्षांची शिक्षा आणि दंड करण्यात आला. मात्र ते सर्व जामिनावर सुटले. UCC ने 'सॅबोटाज'चा दावा केला, पण निष्काळजीपणावर पुरावा अधिक होता.
दुर्घटनेचे परिणाम
दुर्घटनेनंतर १७०,००० लोक उपचार घेतले. २,००० प्राण्यांना दफन करण्यात आले. झाडे कोरडी पडली आणि अन्नटंचाई झाली. आरोग्यप्रणाली कोलमडली, दीर्घकालीन आजारांमध्ये डोळे, फुफ्फुस, मेंदू, कर्करोग आणि PTSD असे आजार सुरू झाले. भोपाळ मेमोरियल हॉस्पिटल १९९८ मध्ये सुरू झाले.
पर्यावरणीय हानी: माती, पाणी दूषित (१-नेफ्थॉल, मर्क्युरी इ.)
२००८ मध्ये विषारी कचरा गुजरातला हलवला.
आर्थिक: UCC ने १९८९ मध्ये ४७० दशलक्ष डॉलर भरले (१०३० दशलक्ष २०२४ च्या किमतीत)
सरासरी मृतक कुटुंबाला २,२०० डॉलर; पण पुरेसे नव्हते.
टाइमलाइन (Bhopal Gas Tragedy Timeline)
१९६९: UCIL कारखाना सुरू.
१९७६-८४: सतत गळती आणि तक्रारी.
२-३ डिसेंबर १९८४: MIC गळती, हजारो मृत्यू.
३ डिसेंबर १९८४: FIR, UCIL कर्मचारी अटक.
७ डिसेंबर १९८४: अँडरसन अटक, जामिनावर सुटका.
१९८५: भारत सरकारने भोपाळ गॅस लीक कायदा, अमेरिकेत ३.३ अब्ज डॉलर दावा.
१९८६: केस भारतात हलवली.
१९८९: UCC चे ४७० दशलक्ष डॉलर सेटलमेंट.
१९९२: अँडरसनला फरार घोषित.
२०१०: ७ UCIL कर्मचाऱ्यांना शिक्षा.
२०१४: अँडरसनचा मृत्यू.
२०२३: सर्वोच्च न्यायालयाने भरपाई वाढवण्यास नकार.
दीर्घकालीन आरोग्य परिणाम
MIC विषबाधा आजही भोपाळकरांना त्रास देते. ज्यात श्वसनरोग, डोळ्यांचे आजार, न्यूरोलॉजिकल समस्या, कर्करोग, PTSD आणि प्रजनन समस्या समाविष्ट आहेत. अभ्यासातून असे देखील समोर आले आहे की गॅसप्रभावित भागात मृत्यूदर २८% जास्त आणि आजारदर ६३% जास्त आहे. गर्भावस्थेतील मुलांना जन्म दोष, अपंगत्व आणि कमी शिक्षणाची शक्यता जास्त. ICMR च्या अभ्यासात डोळ्यांमध्ये कॉर्नियल अपॅसिटी, फुफ्फुसात फायब्रोसिस, मेंदूत नुकसान दिसले. २०२३ च्या संशोधनात गॅसप्रभावित पिढ्यांमध्ये कर्करोग आणि अपंगत्व वाढलेले आढळले. सध्या १२०,०००-१५०,००० लोक आजारी, जन्मदोष राष्ट्रीय सरासरीपेक्षा ७ पट जास्त.
पर्यावरणीय दूषितता आणि उपाययोजना
कारखान्याच्या साइटवर ३७७ मेट्रिक टन विषारी कचरा २०२५ मध्ये पिथमपूरला हलवून जाळण्यात आला. पण भूजलात आर्सेनिक, मर्क्युरी, ऑर्गनोक्लोराइन्स आढळतात, जे EPA मानकांपेक्षा फार जास्त. CSE च्या चाचण्या दाखवतात की ३.५ किमीपर्यंत पाण्यात कीटकनाशके १२ पट जास्त; माती दूषित राहिल्याने मासेमारी बंद. २०१२ मध्ये सर्वोच्च न्यायालयाने कचरा नष्ट करण्याचे आदेश दिले, पण पूर्ण स्वच्छता अद्याप बाकी.
कायदेशीर अपडेट्स आणि न्यायाची लढाई
२०२३ मध्ये सर्वोच्च न्यायालयाने भरपाई वाढवण्यास नकार दिला
UCC च्या १९८९ च्या ४७० दशलक्ष डॉलर सेटलमेंटला कायम ठेवले
सरासरी पीडितेला अपेक्षेपेक्षा १/५ भरपाई मिळाली
Amnesty International न्यायाच्या अभावावर टीका करते
UCC ने जबाबदारी टाळली
Dow Chemical ने २००१ मध्ये UCC विकत घेतले तरी क्लिन-अप नाकारले.
पीडित संघटना आजही लढतात, पण आंतरराष्ट्रीय मानवाधिकार कायद्याचे उल्लंघन.
जगभरातील औद्योगिक सुरक्षेचे धडे
भोपाळने भारतात 'फॅक्टरीज ॲक्ट' सुधारले
पर्यावरण संरक्षण कायदा १९८६
रासायनिक दुर्घटना नियम आणले
ऑटोमेशन, रिअल-टाइम मॉनिटरिंग
आपत्कालीन योजनांना चालना
आंतरराष्ट्रीय स्तरावर ILO-UNEP ने कठोर मार्गदर्शक तत्त्वे
US मध्ये केमिकल रिलीज कायदे
IST (Inherently Safer Technology) वापर वाढला.
भोपाळ मॉडेल औद्योगिक जबाबदारीचे उदाहरण.