हिंदू धर्मात 'लग्नाचे 8 प्रकार', 'ब्रह्म' अन् 'पिशाच' विवाहाबद्दल माहितीय का? तुम्ही कोणत्या प्रकारात लग्न केलंय?

विवाह म्हणजे दोन व्यक्तींचं एकत्र येणं, इतकंच काय ते आपल्याला माहीत आहे. पण समाजात विवाहाचे वेगवेगळे प्रकार आहेत, हे तुम्हाला माहीत आहे का? विशेषतः गेल्या काही वर्षांत तुम्ही 'पॉलिगॅमी' (बहुपत्नीत्व), 'बिगॅमी' (द्विपत्नीत्व), 'मोनोगॅमी' (एकपत्नीत्व) हे शब्द ऐकले असतील. हे सर्व समाजात प्रचलित असलेले विवाहाचे प्रकार आहेत. पण हिंदू धर्मातही विवाहाचे वेगवेगळे प्रकार होते, हे तुम्हाला माहीत आहे का? अस्तित्वात असलेल्या हिंदू विवाहाच्या विविध प्रकारांबद्दलची माहिती आपण जाणून घेऊया...

वैदिकपूर्व आणि वैदिक काळात हिंदू विवाहाचे अनेक प्रकार होते. पण 1955 च्या हिंदू विवाह कायद्यानंतर, भारतात हिंदूंमध्ये केवळ एकपत्नीत्व (मोनोगॅमी) हाच विवाहित विवाह प्रकार राहिला. हा कायदा वैध हिंदू विवाहासाठी अटी नमूद करतो आणि एकपत्नीत्व ही सर्वात महत्त्वाची अट आहे.

1) ब्रह्म विवाह : ब्रह्म विवाह हा भारतात मोठ्या प्रमाणावर स्वीकारलेला आणि मान्यताप्राप्त विवाह प्रकार आहे आणि आज तोच एकमेव प्रचलित प्रकार आहे. या विवाहात मुलीला दागदागिने घालून सन्मानित केले जाते. मनुस्मृतीमध्येही याच्या महत्त्वाचा उल्लेख आहे, ज्यानुसार ब्रह्म विधीनुसार विवाह केलेल्या पत्नीचा मुलगा आपल्या दहा पूर्वजांना आणि वंशजांना मुक्ती देतो. याचा अर्थ अशा मुलाची सद्गुण कर्मे त्याच्या दहा पिढ्यांतील पूर्वजांना आणि वंशजांना मुक्ती किंवा उन्नती करण्यास मदत करतात, ज्यामुळे त्यांना चांगली आध्यात्मिक स्थिती प्राप्त होते, कदाचित मोक्ष किंवा पुनर्जन्माच्या चक्रातून मुक्ती मिळते.

2) दैव विवाह : दैव विवाह दररोज तिरुपतीच्या पवित्र मंदिरात केला जातो. दैव विवाह हा सर्वोत्तम विवाह पद्धती म्हणूनही ओळखला जातो. दैव विवाह म्हणजे 'दैवी इच्छेशी संबंधित विवाह'. या प्रकारच्या विवाहात वधूचे वडील आपल्या मुलीला दक्षिणा यज्ञ करणाऱ्या पुजाऱ्यांना देतात. या प्रकारच्या विवाहात वर वधू शोधायला येत नाही, वधूचे पालक त्यांच्या मुलीसाठी वर शोधतात. मनुस्मृतीमध्येही याच्या महत्त्वाचा उल्लेख आहे, कारण दैवी इच्छेनुसार विवाह करणाऱ्या स्त्रीचा मुलगा तिच्या सात पिढ्यांतील पूर्वजांना आणि वंशजांना मुक्ती देऊ शकतो.

3) आर्ष विवाह : मान्यताप्राप्त विवाहाचा तिसरा प्रकार, म्हणजेच आर्ष विवाह, ऋषी किंवा संतासोबत विवाह करणे होय. हा ब्रह्म आणि दैव विवाहांपेक्षा वेगळा आहे. याचे कारण असे की, आर्ष विवाहात वधूच्या वडिलांना वराला काहीही द्यावे लागत नाही. आर्षमध्ये वराचे वडील वधूच्या वडिलांना 2 गायी किंवा बैल देतात. हा विवाह प्रकार मुलीच्या पालकांना योग्य वेळी त्यांच्या मुलीच्या लग्नाचा खर्च परवडला नाही म्हणून होतो, असे मानले जाते. त्यामुळे 2 गायींच्या बदल्यात मुलीचा विवाह एखाद्या वृद्ध ऋषी किंवा संतासोबत केला जात असे, असे मानले जाते.

4) प्रजापत्य विवाह : प्रजापत्य विवाह ब्रह्म विवाहासारखाच आहे. प्राजापत्य विवाहात वधूचे वडील वर शोधतात. या प्रकारच्या विवाहात, वडील आपल्या मुलीला देताना जोडप्याला संबोधित करतात आणि वधू आणि वर दोघेही आपला धर्म एकत्र पार पाडू शकतात. प्रजापत्य विवाहात मुलीला वराकडून 'अर्धांगिनी' म्हणून स्वीकारतात आणि त्याला आपल्या प्रत्येक धार्मिक आणि धर्मनिरपेक्ष कार्यात सहभागी होण्यास सांगतात.

5) आसुर विवाह : हा विवाहाचा सर्वात निंदनीय प्रकार मानला जातो. यात वर वधूच्या वडिलांना आपले सर्व धन दिल्यानंतर मुलीला स्वीकारतो. रामायणात असे म्हटले आहे की, कैकेयीच्या विवाहासाठी राजा दशरथाने तिच्या पालकांना मोठी किंमत मोजली होती. हा मूलतः वधू विकत घेण्याचा एक व्यावसायिक विवाह आहे.

6) गांधर्व विवाह : हा विवाहाचा एक अनोखा प्रकार आहे आणि तो इतर विवाह प्रकारांपेक्षा वेगळा आहे. या विवाह पद्धतीत, मुलगी आणि मुलामध्ये लग्न करण्यासाठी परस्पर करार असतो. हा परस्पर करार केवळ शारीरिक आकर्षणावर आधारित असतो. या विवाह पद्धतीत पालकांच्या संमतीला काही भूमिका नसते.

7) राक्षस विवाह : राक्षस विवाह वधूचे अपहरण करून आणि तिच्या कुटुंबाला आणि नातेवाईकांना क्रूरपणे मारून केला जातो. प्रसिद्ध इंडोलॉजिस्ट पी.व्ही. काणे यांच्या मते, या विवाह प्रकाराला राक्षस असे नाव देण्यात आले आहे, कारण आपल्या इतिहासात राक्षस त्यांच्या कैद्यांवर क्रूरता करण्यास ओळखले जातात. ते विवाहामध्येही ही क्रूरता करतात. आधुनिक युगात, हा विवाह आयपीसीच्या कलम 366 अंतर्गत एक फौजदारी गुन्हा आहे. कलम 366 मध्ये लग्नासाठी महिलेला जबरदस्ती करणाऱ्या किंवा अपहरण करणाऱ्या व्यक्तीला 10 वर्षांपर्यंत कारावास आणि दंड अशी शिक्षा होते.

8) पिशाच विवाह : बलात्काराच्या कृत्यासारखा असलेला हा सर्वात क्रूर विवाह प्रकार आहे. यात एक पुरुष एखाद्या स्त्रीला फसवून, ती झोपलेली असताना, नशेत असताना किंवा मानसिकरित्या अस्वस्थ असताना तिच्याशी लैंगिक संबंध ठेवतो. अशा कृत्याच्या लाजपणामुळे मुलगी आणि तिच्या पालकांना त्या पुरुषाशी लग्न करण्यास संमती द्यावी लागते. पैशाच म्हणजे रात्री वाईट वागणारा माणूस. आधुनिक युगात आयपीसीच्या कलम 376 अंतर्गत हा एक दंडनीय गुन्हा आहे. बलात्काराच्या गुन्हेगाराला किमान 7 वर्षांची शिक्षा आणि कधीकधी दंड, तर कधीकधी जन्मठेपही होते.