त्या बर्फाळ प्रदेशात लाल रंगाचं पाणी येतं कुठून? शास्रज्ञही होते हैराण, अखेर 110 वर्षांनी उलगडलं रहस्य

संपूर्ण अंटार्क्टिकामध्ये अशा प्रकारचा रंग कुठेही दिसत नाही. 110 वर्षांपूर्वी ऑस्ट्रेलियन भूगर्भशास्त्रज्ञ थॉमस ग्रिफिथ टेलर यांनी याचा शोध लावला. 1911 मध्ये त्यांच्या टीमने अंटार्क्टिकातील एका दरीत, डोंगराच्या माथ्यावरच्या बर्फाळ तोंडातून लाल रंगाचं पाणी वाहत असल्याचं पाहिलं. आज हे ग्लेशियर आणि सरोवर टेलर नावाने ओळखले जातात. अशा ठिकाणी पाण्याचा रंग सिंदूरी कसा झाला, याचं रहस्य अनेक दशके शास्त्रज्ञांना सतावत होतं. सुरुवातीला, अनेक संशोधकांचा असा विश्वास होता की लाल रंगाचं कारण लाल शेवाळ (algae) आहे, पण सुमारे एक शतकानंतर सत्य उघड झालं. 2003 मध्ये अलास्का फेअरबँक्स विद्यापीठ आणि हार्वर्ड विद्यापीठातील शास्त्रज्ञांच्या एका गटाने या लाल पाण्याचे विश्लेषण करण्याचा निर्णय घेतला.

शास्त्रज्ञांनी स्पेक्ट्रोमीटरचा उपयोग करून धबधब्यात आयर्न ऑक्साईड असल्याचं शोधून काढलं, त्यात असं दिसून आलं की ग्लेशियरच्या खाली अडकलेलं खारं पाणी हवेच्या संपर्कात आल्यावर इनऑर्गेनिक मॅटरमध्ये रूपांतरित होऊ शकतं. या सरोवरात एक अत्यंत सूक्ष्मजीवीय परिसंस्था आहे, जिथे पाण्याची क्षार पातळी समुद्राच्या पाण्यापेक्षा अनेक पटीने जास्त आहे.

अंटार्क्टिकाच्या थंडीतही सरोवरातील जास्त क्षारतेमुळे पाणी गोठत नाही. यामुळे पाणी कायम द्रव स्वरूपात राहतं, ग्लेशियरच्या बर्फाखाली शांत आणि लपून राहतं. पाण्यात राहणारे बॅक्टेरिया देखील सबग्लेशियल वातावरणातील थंड परिस्थितीशी जुळवून घेतात.

अशा परिस्थितीत अन्नाची व्यवस्था करणं कठीण होतं, कारण प्रकाश, ऑक्सिजन आणि पोषक तत्वांची कमतरता होती. असं असूनही, सूक्ष्मजीवांच्या समुदायाने केमोसिंथेसिसच्या प्रक्रियेच्या मदतीने जगणं सुरू ठेवलं. ते बॅक्टेरिया पाण्यात असलेल्या सल्फेट आणि आयर्नचं विघटन करून त्यातून ऊर्जा मिळवण्यास सक्षम आहेत.

ग्लेशियरच्या खाली असलेल्या उच्च दाबामुळे, लोहयुक्त पाणी बर्फाच्या भेगांमधून बाहेर पडू लागतं. हा प्रवाह नंतर मोकळ्या हवेत पसरतो, जिथे तो अंटार्क्टिकाच्या गोठलेल्या वातावरणाच्या संपर्कात येतो. ऑक्सिजन पाण्याशी रिएक्ट करताच, ऑक्सिडेशनची प्रक्रिया झपाट्याने होते,  ज्यामुळे रक्तासारखा लाल रंग तयार होतो.