हजारो टन वजन आणि ताशी 100 चा वेग; तरीही रेल्वेचे डबे एकमेकांपासून वेगळे का होत नाहीत? कसं काम करतं ट्रेनचं फिजिक्स?

आपल्यापैकी प्रत्येकाने कधी ना कधी रेल्वेने प्रवास केला असेलच. प्लॅटफॉर्मवर उभे असताना जेव्हा एखादी लांबच लांब मालगाडी किंवा सुपरफास्ट एक्सप्रेस आपल्या समोरून जाते, तेव्हा आपण डबे मोजण्याचा प्रयत्न करतो. इंजिन पुढे खेचत असतं आणि त्याच्या मागे 20-25 डबे धावत असतात. पण धावत्या रेल्वेच्या दोन डब्यांमधल्या त्या लोखंडी साखळीकडे पाहून तुमच्या मनात कधी हा प्रश्न आला आहे का? "एवढ्या वेगात असताना आणि हजारो प्रवाशांचं वजन असताना, हे डबे एकमेकांपासून वेगळे कसे होत नाहीत? एखादी साखळी किंवा जोड तुटला तर?"

सामान्य माणसाला ही भीती वाटणं स्वाभाविक आहे, पण रेल्वेचं तंत्रज्ञान इतकं प्रगत आहे की डबे आपोआप सुटणं जवळपास अशक्य आहे. यामागे नक्की कोणतं 'मेकॅनिझम' काम करतं, हे आज आपण सोप्या भाषेत समजून घेऊया.

1. कपलर (Coupler): रेल्वेच्या डब्यांमधील 'स्ट्राँग बाँडिंग'दोन डब्यांना जोडणाऱ्या त्या लोखंडी यंत्रणेला तांत्रिक भाषेत 'कपलर' (Coupler) असं म्हणतात. हे नुसतं हुक नसतं, तर एक अतिशय गुंतागुंतीचं लॉक असतं. भारतीय रेल्वेमध्ये प्रामुख्याने दोन प्रकारचे कपलर्स वापरले जातात:

स्क्रू कपलिंग (Screw Coupling): हे जुन्या प्रकारच्या निळ्या डब्यांमध्ये (ICF Coaches) पाहायला मिळतं. यात दोन हुक एकमेकांत अडकवून ते स्क्रूने घट्ट केले जातात.सीबीसी कपलर: आजकालच्या आधुनिक लाल डब्यांमध्ये (LHB Coaches) आणि मालगाड्यांमध्ये हे वापरलं जातं. हे अगदी आपल्या हातांच्या एकमेकांत अडकवलेल्या बोटांप्रमाणे काम करतं. एकदा का हे लॉक झालं की ते ओढल्याने कधीच सुटत नाही.

2. 'नकल लॉक'ची ताकद सीबीसी कपलरमध्ये एक 'नकल' (Knuckle) असते. जेव्हा दोन डबे एकमेकांच्या जवळ येतात, तेव्हा हे नकल आपोआप एकमेकांत अडकतात आणि आतून लॉक होतात. हे लॉक इतकं मजबूत असतं की इंजिनने कितीही जोरात ओढलं तरी ते उघडत नाही. हे उघडण्यासाठी रेल्वे कर्मचाऱ्याला मॅन्युअली एक लिव्हर ओढावा लागतो.

3. धक्के शोषून घेण्याची यंत्रणारेल्वे चालताना फक्त ओढली जात नाही, तर ब्रेक लावल्यावर डबे एकमेकांवर आदळण्याचीही भीती असते. हे टाळण्यासाठी डब्यांच्या टोकाला 'बफर' (Buffers) लावलेले असतात. हे मोठ्या स्प्रिंगसारखे काम करतात. जेव्हा इंजिन ब्रेक लावतं, तेव्हा हे बफर्स दाबले जातात आणि डब्यांना धक्का बसण्यापासून वाचवतात. यामुळे कपलरवरचा ताण कमी होतो आणि ते तुटत नाहीत.

4. एअर ब्रेक सिस्टीमसमजा, एखाद्या अत्यंत दुर्मिळ परिस्थितीत कपलर तुटलाच, तर काय होईल? इथे रेल्वेचं सर्वात सुरक्षित तंत्रज्ञान कामाला येतं. रेल्वेचे डबे एका 'एअर पाईप'ने जोडलेले असतात. जर डबे वेगळे झाले, तर हा पाईप तुटतो आणि हवेचा दाब (Air Pressure) अचानक कमी होतो. दाब कमी होताच संपूर्ण गाडीला आपोआप 'इमर्जन्सी ब्रेक' लागतात. म्हणजेच, डबा सुटल्यास गाडी पुढे न जाता जागीच थांबते.

एक रंजक वास्तवरेल्वेचे हे कपलर्स इतके शक्तिशाली असतात की ते एकाच वेळी 10,000 टनांपेक्षा जास्त वजन ओढू शकतात. मालगाडीचे डबे तर कित्येक किलोमीटर लांब असूनही याच तंत्रज्ञानामुळे डोंगर-दऱ्यांतून सुरक्षितपणे प्रवास करतात.त्यामुळे पुढच्या वेळी रेल्वेने प्रवास करताना डबे सुटण्याची भीती अजिबात बाळगू नका. इंजिनिअरिंगच्या या 'कमाल' किमयेमुळेच आपण सुरक्षितपणे आपल्या इच्छित स्थळी पोहोचतो.