Indian Railway : लोखंडाला गंज लागतो, मग ट्रेनच्या रुळांना गंज का लागत नाही? 99 टक्के लोकांना माहित नाही त्यामागचं कारण

आपण सगळेजण रोजच्या जीवनात पाहतो. एक लोखंडी सळई (Iron Rod) किंवा वापरात नसलेले कोणतेही लोखंडी उपकरण... उघड्यावर टाकून दिल्यावर काही दिवसांतच त्याला लाल-तपकिरी रंगाचा गंज (Rust) लागण्यास सुरुवात होते. याला विज्ञानाच्या भाषेत संक्षारण म्हणतात. ही लोखंडाची नैसर्गिक प्रक्रिया आहे, जो तो हवा, पाणी आमि ऑक्सिजनच्या संपर्कात आल्याने होतो. पण, कधी तुम्ही विचार केला आहे का? भारतीय रेल्वेच्या ज्या लोखंडी रुळांवरून (Rail Tracks) दररोज हजारो गाड्या धावतात, ऊन, पाऊस, थंडी आणि खारट हवामान सगळ्यामध्ये काम करतं पण त्याला गंज का नाही लागत? जर पाणी हवेच्या संपक्रात आल्याने गंजनं हा लोखंडाचा गुणधर्म आहे तर मग रेल्वेचे रुळ कसे काय वर्षानुवर्षे चकचकतात आणि गंजरहित राहतात?

रुळ हे देखील लोखंडाचेच बनलेले असतात, मग त्यांना गंज का लागत नाही? हे काहीतरी 'जादूपेक्षा' कमी नाही, पण यामागे जादू नसून अत्याधुनिक विज्ञान आणि अभियांत्रिकीचे (Engineering) एक मोठे रहस्य दडलेले आहे.

या प्रश्नाचे उत्तर केवळ 'चांगले लोखंड' इतकेच नाही. तर यामागे रुळांसाठी वापरले जाणारे विशेष धातूंचे मिश्रण (Alloy), त्यांची स्व-सफाई यंत्रणा (Self-Cleaning Mechanism) आणि रेल्वेची अचूक देखभाल प्रणाली (Maintenance System) यांसारखी अनेक कारणे आहेत. चला तर मग, भारतीय रेल्वेच्या या लोखंडी रुळांना गंज न लागण्याचे नेमके कारण काय आहे?

1. रुळांसाठी वापरले जाणारे विशेष धातूंचे मिश्रण (The Secret Alloy)भारतीय रेल्वेत वापरले जाणारे रुळ हे साध्या लोखंडापासून (Simple Iron) बनलेले नसतात. ते कार्बन स्टील (Carbon Steel) किंवा उच्च-कार्बन मॅंगनीज स्टील (High-Carbon Manganese Steel) यांसारख्या खास मिश्रधातूचे बनलेले असतात. या मिश्रधातूमध्ये कार्बन आणि मॅंगनीजचे प्रमाण जास्त असते. यामुळे रुळांना अत्यंत उच्च शक्ती, दीर्घायुष्य आणि कठोर वातावरणात टिकून राहण्याची क्षमता मिळते.

देशातील पर्वत, वाळवंट आणि किनारपट्टीच्या भागांमध्ये रेल्वे धावत असल्याने, रुळ अत्यंत मजबूत असणे आवश्यक आहे. मॅंगनीजची उच्च मात्रा रुळांना उष्णता, थंडी, जास्त वजन आणि पावसाच्या परिस्थितीतही मजबूत ठेवते. त्यामुळे, रेल्वे अभियंते सामान्य लोखंडाऐवजी या विशेष मिश्र धातूंची निवड करतात.

2. रुळांची 'स्व-सफाई यंत्रणा'रुळांना गंज न लागण्याचे एक महत्त्वाचे कारण म्हणजे त्यावर गाड्यांची होणारी सततची रहदारी. ट्रेनचे चाक रुळांवरून धावताना सतत घर्षण (Friction) होत असते. हे घर्षण रुळांच्या पृष्ठभागावर जमा होणाऱ्या हलक्या गंजाच्या थराला (Mild Rust Layer) नैसर्गिकरित्या काढून टाकते. ज्या मार्गांवर जास्त वाहतूक असते, तेथील रुळ नेहमी चकाकलेले (Shiny) दिसतात, कारण त्यावर धूळ किंवा गंज जमा होण्याची शक्यता नसते. म्हणजेच, जोपर्यंत गाड्या धावत राहतील, तोपर्यंत रुळ 'आपोआप' स्वच्छ राहतात.

3. कठोर 'प्रसंस्करण तंत्रे' आणि रासायनिक कवचरुळ तयार करताना त्यांच्यावर अनेक औद्योगिक प्रक्रिया केल्या जातात, ज्यामुळे त्यांचे संक्षारण प्रतिरोध (Corrosion Resistance) वाढते. ताप उपचार (Heat Treatment), शमन (Quenching) आणि टेम्परिंग (Tempering) यांसारख्या प्रक्रियांद्वारे स्टीलची अंतर्गत धातूची रचना (Metallic Structure) अधिक कठोर आणि मजबूत केली जाते, यामुळे गंज प्रतिरोधक क्षमता वाढते.याव्यतिरिक्त, रुळांच्या बाहेरील आवरणावर विशेष रसायनांचे (Special Chemicals) थर दिले जातात, जे त्यांना पावसाचे पाणी आणि आर्द्रतेपासून वाचवतात. हे एक प्रकारचे 'संरक्षक कवच' (Protective Shield) म्हणून काम करते.

4. जाड लोखंड आणि जल-निःसारण व्यवस्था (Thickness and Drainage)जाड धातूचा थर देखील संक्षारण प्रतिरोधनात महत्त्वाची भूमिका बजावतो. रुळांची धातू जाड असल्यामुळे, गंज लागल्यास तो आतल्या थरापर्यंत पोहोचण्यास खूप वेळ लागतो. स्टीलचा मोठा द्रव्यमान (Mass) गंजाची प्रक्रिया धीमी करतो. याशिवाय, रुळांखाली 'गिट्टी' (Ballast) नावाच्या दगडांचा थर असतो. हा थर रुळांना जमिनीवरील ओलावा (Moisture) शोषण्यापासून वाचवतो. हा दगडांचा थर पाणी वाहून जाण्यास (Drainage) मदत करतो आणि रुळांच्या आसपास हवेचा चांगला प्रवाह (Air Flow) सुनिश्चित करतो, ज्यामुळे ओलावा लवकर सुकतो.

5. भारतीय रेल्वेची उत्कृष्ट देखभाल प्रणाली (Top-Notch Maintenance)भारतीय रेल्वेकडे जगातील सर्वात मोठ्या देखभाल (Maintenance) प्रणालींपैकी एक आहे. रुळांची नियमितपणे अल्ट्रासोनिक चाचणी (Ultrasonic Testing), दृश्य तपासणी (Visual Inspection) आणि ग्राइंडिंग (Grinding) केली जाते. कुठेही किरकोळ गंज दिसल्यास, तो लगेच घासून (Scrubbed) काढला जातो. आवश्यकता भासल्यास, रुळांचे भाग बदलले जातात. विशेषतः जास्त पाऊस असलेल्या आणि समुद्रकिनाऱ्याजवळील आर्द्र हवामान असलेल्या भागांमध्ये, रुळांवर गंज-प्रतिबंधक रासायनिक स्नेहक (Anti-rust chemical lubricants) लावले जातात. हे रसायन ऑक्सिजन आणि ओलाव्यापासून धातूचे संरक्षण करते.

रेल्वे रुळांना गंज न लागणे हे केवळ एका गोष्टीमुळे शक्य होत नाही, तर हे मिश्रधातूंचे विज्ञान, ट्रेनच्या चाकांचे घर्षण, अत्याधुनिक प्रक्रिया आणि रेल्वेची देखभाल या सर्वांचे एकत्रित परिणाम आहे. रेल्वे अभियंते हे सुनिश्चित करतात की रुळांच्या कडांवर लागणारा कोणताही साधा गंज रुळांच्या मुख्य कार्यक्षमतेला (Core Functionality) धोका पोहोचवू शकत नाही.