Life Science: आईच्या चहाचा सुगंध का विसरता येत नाही? डोळे फसवू शकतात… कानही! पण नाक कधीच नाही

Published by:Jaykrishna Nair

Last Updated:December 13, 2025 10:48 PM IST

Science Of Human Nose: एक सुगंध आणि संपूर्ण भूतकाळ डोळ्यांसमोर उभा राहतो ही जादू नाही, हे विज्ञान आहे. तुमचं नाक 1 ट्रिलियन गंध ओळखू शकतं आणि प्रत्येक वासासोबत आठवणी कायम जपून ठेवतं. काय आहे या मागचे विज्ञान जाणून घ्या...

कल्पना करा, एखाद्या गर्दीच्या रस्त्यावरून चालताना अचानक एका क्षणात तुमचं मन लहानपणीच्या आठवणीत जाते. आजीच्या घरचा चहा, पहिल्या पावसात भिजलेली माती, शाळेची वही किंवा एखाद्या खास व्यक्तीचा सुगंध. डोळ्यांनी काही पाहिलेलं नाही, कानांनी काही ऐकलेलं नाही तरीही मन थेट भूतकाळात पोहोचतं. ही जादू नाही, हे शुद्ध विज्ञान आहे.

आपल्या शरीरातील पाच इंद्रियांपैकी वास घेणारे इंद्रिय (Olfaction) हे सर्वात दुर्लक्षित राहते, पण ते सर्वात शक्तिशाली आहे. संशोधनानुसार मानवी नाक 50,000 पेक्षा जास्त वेगवेगळे वास ओळखू, लक्षात ठेवू आणि त्यांच्यात फरक करू शकते. खरेतर आधुनिक संशोधन सांगते की ते कमीतकमी 1 ट्रिलियन वेगळ्या गंध ओळखू शकते. पण ही क्षमता कशी कार्य करते आणि ती आपल्या दैनंदिन आयुष्यात कशी मदत करते, हे वाचून तुम्हाला आश्चर्य वाटेल.

तुम्ही कधी विचार केलाय का? की सकाळी चहाचा सुगंध किंवा स्वयंपाकघरातील मसाल्याची उपस्थिती तुम्हाला वर्षानुवर्षे आठवते? मानवी नाकात सुमारे 400 गंध रिसेप्टर्स असतात, जे हवेतून येणाऱ्या अणूंसोबत संवाद साधतात आणि मेंदूला संदेश पाठवतात.

नाक आणि मेंदू यांचे थेट कनेक्शन

डोळे, कान, त्वचा या सगळ्या इंद्रियांमधून येणारी माहिती आधी मेंदूच्या “थॅलमस” नावाच्या भागातून जाते. पण वासाचे तसे नाही. नाकातील Olfactory Receptors थेट मेंदूतील Limbic System शी जोडलेले असतात. हा Limbic System म्हणजे...

आठवणींचे केंद्र (Hippocampus)

भावना आणि भावनिक प्रतिक्रिया (Amygdala)

म्हणजेच वास थेट भावना आणि स्मरणशक्तीला स्पर्श करतो. म्हणूनच एखादा वास पाहता-ऐकता न येणाऱ्या आठवणी जाग्या करतो.

एक वास = एक न्यूरल कोड

प्रत्येक वास मेंदूमध्ये एका वेगळ्या “न्यूरल पॅटर्न”मध्ये साठवला जातो. जसे एखाद्या गाण्याची फाईल वेगळी असते, तसेच प्रत्येक वासाचे “ब्रेन फोल्डर” वेगळे असते. म्हणूनच तुम्ही हजारो वास लक्षात ठेवू शकता जाणीवपूर्वक नाही पण अजाणतेपणे.

पूर्वी 1920 च्या दशकात केलेल्या अभ्यासात केवळ 10,000 गंध ओळखण्याची क्षमता असल्याचे म्हटले गेले. पण 2014 मध्ये रॉकरफेलर युनिव्हर्सिटीच्या संशोधकांनी अँड्रियास केलर आणि लेस्ली व्होशॉल यांच्या नेतृत्वात 26 स्वयंसेवकांवर प्रयोग करून दाखवले की, नाक 1 ट्रिलियन (10 लाख कोटी) वेगळ्या गंध ओळखू शकते. हा आकडा इतका प्रचंड आहे की, तो डोळ्याच्या 1 कोटी रंग ओळखण्याच्या क्षमतेच्या पलीकडे आहे.

मानवी डोळे खरंच 576 मेगापिक्सेलचे असतात का? इतकं क्रिस्टल-क्लियर जग कसं पाहता

न्यूरोलॉजिस्ट डॉक्टरांच्या मते, “वास घेण्याची क्षमता ही मेंदूच्या आरोग्याचे प्रतिबिंब असते. अल्झायमर, पार्किन्सनसारख्या आजारांमध्ये सर्वात आधी वास ओळखण्याची क्षमता कमी होते.” याच कारणामुळे अनेक देशांमध्ये आता smell testचा समावेश मेंदूविकारांच्या प्राथमिक तपासणीत करण्यात आला आहे.

सायकन्स जर्नलमध्ये प्रकाशित झालेल्या या अभ्यासात संशोधकांनी 128 गंध अणूंच्या मिश्रणातून 10, 20 किंवा 30 घटकांचे ब्लेंड तयार केले. स्वयंसेवकांना तीन पैकी एक वेगळा गंध ओळखण्यास सांगितले गेले. 51% पेक्षा जास्त साम्य असलेले मिश्रणे ओळखणे कठीण झाले, पण त्यावरूनही ट्रिलियनची गणना झाली. मोनेल केमिकल सेन्सेस सेंटरचे जोएल मेनलँड यांच्या मते, "हा फक्त खालचा स्तर आहे; प्रत्यक्षात आणखी लाखो अणू असल्याने संख्या आणखी वाढेल. 50,000 चा आकडा जुना आणि लोकप्रिय आहे, पण तो आता सर्व मान्य झाला आहे.

डॉक्टरांचे मत

मासॅच्युसेट्स आय अँड इअर हॉस्पिटलचे राइनॉलॉजी प्रमुख डॉ. एरिक हॉल्ब्रूक यांचे म्हणणे आहे की, "नाकाची गंध ओळखण्याची क्षमता इतकी प्रगल्भ आहे की, ती दृष्टी किंवा श्रवणापेक्षा श्रेष्ठ आहे. आम्ही आता विद्युत उत्तेजनाद्वारे गंध परत आणण्याचा प्रयत्न करत आहोत."

हॉल्ब्रूक पुढे सांगतात, "गंध हरवलेल्या रुग्णांसाठी ही तंत्रज्ञान 'नाकासाठी कोक्लिअर इम्प्लांट' सारखे ठरेल." ENT तज्ज्ञांच्या मते, हे स्मरण मेंदूच्या लिंबिक सिस्टमशी जोडलेले असते, जे आठवणी आणि भावनांना जागृत करते. म्हणूनच गंध इतका शक्तिशाली असतो.

प्रूस्ट इफेक्टप्रमाणे एखादा जुन्या घराचा गंध वर्षानुवर्षे दडपलेल्या आठवणी जागवतो. वैज्ञानिक म्हणतात, ही क्षमता आजार ओळखण्यापासून ते भावनिक बंध मजबूत करण्यापर्यंत कार्य करते. डॉ. एरिक हॉल्ब्रूकसारखे तज्ज्ञ सांगतात, "नाक हे मेंदूचे गुप्त दरवाजे आहे."

Life Science: शरीराचं सर्वात पॉवरफुल नॅचरल टूल, 5 कोटी वेळा तुमचं आयुष्य वाचवतं

सामान्य माणसाला याचा फायदा काय?

आठवणशक्ती वाढवण्यासाठी: अभ्यास करताना विशिष्ट सुगंध (उदा. लॅव्हेंडर, रोझमेरी) वापरल्यास माहिती जास्त काळ लक्षात राहते, असे Journal of Neuroscience मध्ये प्रकाशित संशोधन सांगते.

धोका ओळखण्यासाठी: गॅस लीक, धूर, खराब अन्न हे वासामुळेच आपण वेळेवर ओळखतो.

मानसिक आरोग्यासाठी: सुगंध थेरपी (Aromatherapy) ताण, चिंता आणि निद्रानाश कमी करण्यात मदत करते, असे NIH (National Institutes of Health) च्या अभ्यासात नमूद करण्यात आले आहे.

चव अनुभवण्यासाठी: आपण जी “चव” अनुभवतो, तिच्यातील जवळपास 80% भाग वासावर अवलंबून असतो.

वास हरवणं म्हणजे काय इशारा?

जर एखाद्या व्यक्तीला अचानक वास येणे कमी झाले, तर ते केवळ सर्दीचं लक्षण नसेल. डॉक्टरांच्या मते ही न्यूरोलॉजिकल समस्या, दीर्घकालीन मेंदूविकार किंवा शरीरातील दाह (inflammation) यांचे संकेत असू शकतात.

तुम्हाला माहीत आहे का?

नाकातील सेल्स दर 30-40 दिवसांनी बदलतात, तरीही ते जुने गंध स्मृती कायम राहतात. ही क्षमता का महत्त्वाची? कारण गंधामुळे आजार ओळखता येतो. उदा: गॅस लीक किंवा खराब अन्न.

पुढे काय?

संशोधक आता वेगवान गंध ओळख (40 मिलिसेकंद अंतराने) विकसित करत आहेत.

तुमचे नाक उद्या काय नवीन स्मृती साठवेल?

वाइनचा पहिला घोट, प्रिय व्यक्तीचा परफ्यूम किंवा पावसाचा मातीचा सुगंध प्रत्येक श्वासात एक कथा दडली आहे. ही शक्ती जागवण्यासाठी आजच 'स्केंट डायरी' सुरू करा आणि दररोज 5 गंध नोंदवा किंवा कॉफी तसेच गरम मसाले 2 दिवस बंद करा, मग पुन्हा घ्या गंध तीक्ष्ण होईल.

तुमचे नाक हे फक्त श्वास घेणारे अवयव नाही, तर एक जिवंत स्मृतीकोठार आहे. जे 1 ट्रिलियन गंधांना कैद ठेवून तुमच्या आयुष्याच्या प्रत्येक क्षणाला जिवंत करते. आजच एक साधा प्रयोग करा. डोळे बंद करा, आईच्या जेवणाचा गंध आठवा आणि पहा, किती भावना उफाळून येतात.

view comments

Location :

Mumbai,Maharashtra

First Published :

December 13, 2025 10:08 PM IST

Life Science: आईच्या चहाचा सुगंध का विसरता येत नाही? डोळे फसवू शकतात… कानही! पण नाक कधीच नाही