मकर संक्रांतीनंतर रथसप्तमीपर्यंतच का करतात हळदी कुंकू? पुन्हा का करता येत नाही?

नाशिक: मकर संक्रांती हा हिंदू धर्मातील एक महत्त्वाचा सण आहे. या दिवशी महिलांमध्ये एकच उत्साह दिसून येतो. मकरसंक्रांतीपासून रथसप्तमीपर्यंत घरोघरी महिला हळदी-कुंकूचा कार्यक्रम करतात. पण मकर संक्रांतीपासून रथसप्तमीपर्यंत हळदी कुंकूचा सोहळा केला जाता? धर्मशास्त्रात याचं कारण काय आहे? याबाबत नाशिक येथील धर्म अभ्यासक डॉ. नरेंद्र धरणे यांनी माहिती दिलीये.

नवीन वर्षातील पहिला सण मकर संक्रांती हा मोठ्या उत्साहात साजरा होतो. महिला मकर संक्रांतीपासून रथसप्तमीपर्यंत घरोघरी हळदी कुंकूवाच्या समारंभाचे आयोजन करतात. पौराणिक कथेनुसार सुहासिनीमधील आदिशक्तीला शरण जाऊन तिच्याबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा हा सण असतो. हळदीकुंकू करणे म्हणजे एकप्रकारे ब्रह्मांडातील सुप्त आदिशक्तीच्या लहरींना जागृत होण्यासाठी त्यांना आवाहन करणे, असं मानलं जातं.

कपाळी कुंकू लावण्याची प्रथा ही आर्येतर महिलांकडून आर्य महिलांनी आपल्याकडे घेतली आहे. जेव्हा आपण अतिप्राचीन मातृसंस्कृती पाहतो त्यात लाल रंगाला विशेष महत्त्व पाहायला मिळतं. इ.स. च्या तिसऱ्या आणि चौथ्या शतकापासून वाङमयात कुंकवाचं उल्लेख आहे. रघुवंशात, अमरशतकात, भतृहरीच्या शृंगारशतकात कुंकमतिलकाला विशेष महत्त्व होतं. ग्रामदेवतांना कुंकू फार प्रिय असल्याचं अनेक धार्मिक ग्रंथात पाहायला मिळतं. दुर्गापुजेतही कुंकवाचे महत्त्व अधिक असून सप्तमातृकांनाही कुंकू प्रिय होते, असे डॉ धरणे सांगतात.

कुंकू अशाप्रकारे सौभाग्यप्रतीक मानलं जाऊन लागलं. भारतीय संस्कृतीत त्याचा अनेक शुभ कार्यात वापर करण्यात येत आहे. स्त्रियांचं कुंकू हे लेणं मानलं गेलं. देवादिकांच्या पूजेत कुंकू अनिवार्य झालं आणि लग्नपत्रिकेत कुंकू लावून मग ती नातेवाईक, आप्तेष्टांना हितचिंतकांना पाठवण्याची प्रथा इथूनच सुरु झाली. सुवासिनी घरातून बाहेर पडताना घरची गृहिणी तिला कुंकू लावते आणि म्हणते ‘तुझे सौभाग्य अक्षय्य राहो’.

त्यानंतर चैत्रगौरीचे चैत्रतीज ते अक्षय्यतृतीयेपर्यंत होणारे चैत्र वा वासंतिक हळदीकुंकू आणि संक्रांतीनिमित्त होणारे संक्रांत ते रथसप्तमी या काळात होणारे हळदकुंकू आजही केलं जातं. शिवाय गौरी, गणपती, नवरात्र या धार्मिक सणांतही काही कुटुंबात सौभाग्यवती स्त्रियांसाठी हळदीकुंकू करावयाची प्रथा आजही पाळली जाते.

वाणाच्या रूपाने दाही दिशांच्या माध्यमातून स्थळदर्शकरूपी सर्व प्रकारच्या आसक्तीचा त्याग करणे असे म्हटले जाते. हा काळ साधनेला पोषक असल्याने या काळात दिलेल्या वाणातून देवता लवकर प्रसन्न होऊन जिवाला इच्छित फलप्राप्ती होते. म्हणजेच दान सत्कारणी लागते. म्हणून तुम्ही पाहिलं असेल की प्रत्येक सुवासिनी महिला संक्रातीमध्ये हळदीकुंकू करताना अगदी छोटंसं का होईना पण वाण देतात. संक्रातीला वाण देणे याचे अध्यात्मिक महत्त्व तर आहेच शिवाय वाण देऊन आपण नात्यांमधील गोडवा देखील जपतो, असं धर्म अभ्यासक सांगतात.