ओस्लो: 2025 चा नोबेल शांतता पुरस्कार जाहीर होण्याआधीच चर्चेत होती. कारण अमेरिकेचे अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प सतत म्हणत होते की त्यांना हा पुरस्कार मिळायला हवा, कारण त्यांनी “सात युद्धे संपवली”. आज 10 ऑक्टोबर (शुक्रवार) रोजी हा पुरस्कार वेनेझुएलाच्या मारिया कोरिना माचाडो यांना जाहीर झाला. त्यांनी वेनेझुएलातील लोकांच्या लोकशाही हक्कांसाठी, न्याय्य आणि शांततामय संक्रमणासाठी केलेल्या प्रयत्नांसाठी हा सन्मान मिळवला आहे.
advertisement
ट्रम्प का म्हणाले की त्यांना नोबेल पुरस्कार मिळायला हवा?
ट्रम्प यांनी म्हटले की- त्यांनी अनेक देशांतील संघर्ष थांबवले असून त्यामुळे तेच पात्र आहेत. व्हर्जिनियातील मरीन कॉर्प्स बेस क्वांटिको येथे लष्करी अधिकाऱ्यांना संबोधित करताना त्यांनी म्हटले – कोणीही हे आधी केले नाही. पण नोबेल पुरस्कार मिळणार का? अजिबात नाही. तो एखाद्या अशा माणसाला देतील ज्याने काहीच केले नाही. गेल्या आठवड्यात त्यांनी इस्रायल आणि हमास यांच्यातील जवळपास दोन वर्षे चाललेल्या गाझा युद्धाचा शेवट करण्यासाठी शांतता आराखडा जाहीर करण्याची शक्यता व्यक्त केली होती.
ट्रम्पला नोबेल शांतता पुरस्कार इतका का हवा होता?
ट्रम्पपूर्वीचे चार अमेरिकन अध्यक्ष हा पुरस्कार जिंकले होते.
-बराक ओबामा (2009)
-जिमी कार्टर (2002)
-वुड्रो विल्सन (1919)
-थिओडोर रूझवेल्ट (1906)
यापैकी कार्टर वगळता सर्वांना त्यांच्या कार्यकाळात पुरस्कार मिळाला. ओबामांना तर पदावर आल्यानंतर अवघ्या आठ महिन्यांत हा सन्मान देण्यात आला होता. 2009 मध्ये ओबामांना पुरस्कार देण्याच्या निर्णयावर नोबेल समितीला तीव्र टीकेला सामोरे जावे लागले होते. अनेकांनी म्हटले होते की ओबामांनी अजून इतके काम केले नव्हते की त्यासाठी नोबेल द्यावा.
या वर्षी ट्रम्पने किती वेळा नोबेलची मागणी केली?
ट्रम्पने या वर्षभरात किमान 10 वेळा हा पुरस्कार मागितला, ज्यामुळे त्यांची मागणी राजकीय पवित्रा वाटू लागली. काही महत्त्वाच्या विधानांकडे नजर टाकूया...
फेब्रुवारी: इस्रायलचे पंतप्रधान बेन्जामिन नेतान्याहू यांच्याशी भेटीनंतर त्यांनी म्हटले- ते मला कधीच नोबेल पुरस्कार देणार नाहीत. मी पात्र आहे, पण ते देणार नाहीत.
18 ऑगस्ट: युक्रेन आणि युरोपीय नेत्यांसोबतच्या बैठकीत त्यांनी म्हटले- या वर्षी मी केलेल्या सहा करारांत सर्व देश युद्धात होते. मी एकही शस्त्रसंधी केली नाही.
दुसऱ्या दिवशी (19 ऑगस्ट) त्यांनी हे बदलून म्हटले- आम्ही सात युद्धे संपवली.
21 सप्टेंबर: एका डिनर कार्यक्रमात त्यांनी म्हटले- भारत आणि पाकिस्तानचा विचार करा... मी ते कसे थांबवले हे माहीत आहे ना... मी नोबेल पुरस्काराचा हकदार आहे.
ऑक्टोबर: जाहीर होण्यापूर्वी त्यांनी म्हटले- मला हा पुरस्कार न देणे म्हणजे अमेरिकेसाठी मोठा अपमान असेल... मला हा मिळायला हवा.
ट्रम्पच्या मते त्यांनी संपवलेली 8 युद्धे
-इस्रायल आणि इराण
-रवांडा आणि कॉंगो (डीआरसी)
-आर्मेनिया आणि अझरबैजान
-थायलंड आणि कंबोडिया
-भारत आणि पाकिस्तान
-इजिप्त आणि इथिओपिया
-सर्बिया आणि कोसोव्हो
-रवांडा आणि गॅबॉन
ट्रम्प यांनी बुधवारी गाझा युद्ध समाप्तीच्या पहिल्या टप्प्यात शस्त्रसंधी आणि बंधक करार जाहीर केल्याचे सांगितले. मात्र त्यांचे काही दावे, जसे की भारत–पाकिस्तान संबंधी, सत्यापित झाले नाहीत.
ट्रम्पच्या नोबेल प्रयत्नांना कोणी समर्थन दिले?
-इस्रायलचे पंतप्रधान बेन्जामिन नेतान्याहू
-पाकिस्तानचे लष्करप्रमुख फिल्ड मार्शल असीम मुनीर
-कंबोडियाचे पंतप्रधान हुन मानेट
-अमेरिकेचे काँग्रेस सदस्य बडी कार्टर
-स्वीडन आणि नॉर्वेतील काही खासदार
मात्र नोबेल समितीच्या नियमानुसार नामांकनाची अंतिम तारीख 1 फेब्रुवारी 2025 होती. त्यामुळे या तारखेनंतर करण्यात आलेली नामांकने, जसे की नेतान्याहू आणि पाकिस्तान सरकारची, यंदाच्या वर्षासाठी ग्राह्य धरली गेली नाहीत.
ट्रम्पचे प्रमुख प्रतिस्पर्धी कोण होते?
या वर्षी नोबेल समितीला 338 नामांकने प्राप्त झाली. त्यापैकी 244 व्यक्ती आणि 94 संस्था होत्या.
माध्यमांच्या माहितीनुसार काही दावेदार होते. ज्यात...
-सुदानची "इमर्जन्सी रिस्पॉन्स रूम्स" नेटवर्क, जे युद्ध आणि दुष्काळग्रस्त नागरिकांना मदत करते.
-युलिया नवल्नाया, रशियन विरोधी नेते अलेक्सी नवल्नी यांच्या विधवा, लोकशाहीसाठी कार्यरत.
-ऑफिस फॉर डेमोक्रॅटिक इन्स्टिट्यूशन्स अँड ह्युमन राइट्स (ODIHR)
-UN चे सरचिटणीस अँटोनियो गुटेरेस
-UNRWA आणि UNHCR, मानवतावादी कार्यासाठी
-आंतरराष्ट्रीय फौजदारी न्यायालय (ICC) आणि आंतरराष्ट्रीय न्यायालय (ICJ)
-कमिटी टू प्रोटेक्ट जर्नलिस्ट्स (CPJ) आणि रिपोर्टर्स विथआउट बॉर्डर्स (RSF) – पत्रकारांच्या स्वातंत्र्यासाठी
-इमरान खान, पाकिस्तानचे माजी पंतप्रधान, मानवी हक्क आणि लोकशाहीसाठी कार्यासाठी नामांकित
-अन्वर इब्राहिम, मलेशियाचे पंतप्रधान – प्रादेशिक शांतता आणि संवादासाठी
-एलन मस्क, “स्वतंत्र अभिव्यक्तीच्या संरक्षणासाठी” स्लोव्हेनियाच्या खासदाराने नामांकित
ट्रम्पला यापूर्वीही नामांकन मिळाले होते का?
होय. ट्रम्प यांचे नाव 2018 पासून वेळोवेळी अमेरिकन आणि परदेशी राजकारण्यांनी सुचवले आहे. 2025 साठी अमेरिकन प्रतिनिधी क्लॉडिया टेनी (R-NY) यांनी त्यांचे “अब्राहम करार” या मध्यपूर्वेतील शांतता करारासाठी नामांकन केले होते. मात्र इस्रायलचे नेतान्याहू आणि पाकिस्तान सरकारकडून आलेली नामांकने 1 फेब्रुवारीच्या अंतिम तारखेनंतर आली होती, त्यामुळे त्यांना ग्राह्य धरले गेले नाही.
यापूर्वी ट्रम्पने पुरस्कार मागितला होता का?
होय. 2019 मध्ये पहिल्या कार्यकाळात त्यांनी म्हटले होते- मला अनेक गोष्टींसाठी नोबेल पुरस्कार मिळायला हवा, जर तो न्याय्य पद्धतीने दिला गेला असता तर. त्याच वर्षी त्यांनी असा दावा केला होता की जपानचे पंतप्रधान शिंजो आबे यांनी त्यांचे नामांकन केले आहे. परंतु त्यांना “कधीच मिळणार नाही” असे तेव्हा ते म्हणाले होते.
ट्रम्पविरुद्ध गेलेले 5 प्रमुख घटक
गाझा करार उशिरा झाला: नॉर्वेजियन वृत्तपत्र VG नुसार, समितीने आपला निर्णय सोमवारी घेतला होता. गाझा कराराची घोषणा होण्यापूर्वी. त्यामुळे या कराराचा विचार या वर्षासाठी शक्य नव्हता.
प्रयत्न दीर्घकालीन नाहीत: नोबेल तज्ञांनी सांगितले की समिती दीर्घकाळ टिकणाऱ्या, बहुपक्षीय शांतता प्रयत्नांना प्राधान्य देते. ट्रम्पचे प्रयत्न अजूनही तात्पुरते आणि अप्रमाणित आहेत.
WHO आणि पॅरिस करारातून माघार: शांतता संशोधन संस्थेच्या निना ग्रेगर यांच्या मते, ट्रम्प यांनी जागतिक आरोग्य संघटना (WHO) आणि 2015 पॅरिस हवामान करारातून अमेरिकेला बाहेर काढले, तसेच मित्रदेशांसोबत व्यापार युद्धे केली — हे सर्व नोबेलच्या संकल्पनेच्या विरोधात आहे.
शांत कार्याला प्राधान्य: तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे की नोबेल समिती साधारणपणे अशा व्यक्ती किंवा संस्थांना गौरवते ज्या दीर्घकालीन, शांत आणि संघटित पद्धतीने कार्य करतात.
पुतिन घटक: नोबेल इतिहासकार अस्ले स्वीन यांच्या मते, ट्रम्प यांचे रशियन अध्यक्ष व्लादिमिर पुतिन यांच्याशी जवळीक आणि “हुकूमशाही प्रवृत्तीच्या नेत्यांवरील प्रशंसा” त्यांच्या विरोधात गेली.
मागील वर्षी कोणाला शांतता नोबेल मिळाला होता?
2024 चा शांतता नोबेल निहोन हिदानक्यो या जपानमधील अणुबॉम्ब वाचकांच्या संघटनेला देण्यात आला होता. त्यांनी दशकेभर अण्वस्त्रविरोधी चळवळ जिवंत ठेवण्यासाठी काम केले आहे.
पुढे ट्रम्पसाठी शक्यता आहे का?
तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे की, जर त्यांच्या राजनैतिक उपक्रमांनी भविष्यात दीर्घकालीन शांततेचा परिणाम दिला, तर त्यांना भविष्यात संधी मिळू शकते.
इतर नोबेल पुरस्कारांचे वेळापत्रक
शांतता नोबेल हा एकमेव पुरस्कार ओस्लो (नॉर्वे) येथे जाहीर केला जातो. उर्वरित चार पुरस्कार औषधशास्त्र (सोमवार), भौतिकशास्त्र (मंगळवार) रसायनशास्त्र (बुधवार),साहित्य (गुरुवार) हे सर्व स्टॉकहोम (स्वीडन) येथे देण्यात जाहीर केले जातात. अर्थशास्त्रातील नोबेल विजेत्याची घोषणा सोमवारी केली जाणार आहे.