सेंद्रिय खत निर्मितीची प्रक्रिया अतिशय सोपी आहे. घरात उपलब्ध असलेले कचरा साहित्य जसे की भाज्यांचे अवशेष, फळांच्या साली, वाळलेली पाने, शेणखत आणि थोडी माती एकत्र करून खत तयार केले जाते. या सगळ्या घटकांचे प्रमाण योग्य ठेवणे महत्त्वाचे असते. उदाहरणार्थ, 60 टक्के ओलसर साहित्य (भाज्यांचे व फळांचे अवशेष) आणि 40 टक्के कोरडे साहित्य (पाने, गवत, शेणखत) यांचे मिश्रण केल्यास उत्तम दर्जाचे खत तयार होते.
advertisement
या साहित्यासाठी प्लास्टिकचा ड्रम, सिमेंटची टाकी किंवा जमिनीतील खड्डा वापरता येतो. सर्व साहित्य थरावर थर रचून त्यावर थोडे पाणी शिंपडावे. नंतर त्या ठिकाणी आठवड्याला एकदा ढवळून हवा खेळती ठेवावी. साधारणतः 45 ते 60 दिवसांत हे मिश्रण कुजून नैसर्गिक खत तयार होते. तयार खत काळपट रंगाचे, गंधहीन आणि मोकळेसर पोताचे दिसते, हेच उत्तम गुणवत्तेचे सेंद्रिय खत असते.
अशा पद्धतीने तयार केलेले सेंद्रिय खत गहू, हरभरा, भाजीपाला किंवा फुलझाडांसाठीही उपयुक्त ठरते. हे खत जमिनीतील सूक्ष्मजीवांची संख्या वाढवते, पाण्याची धारणक्षमता सुधारते आणि रासायनिक खतांच्या अतिरेकामुळे झालेल्या मातीच्या नुकसानावर उपाय करते. शिवाय, या प्रक्रियेत शेतातील किंवा घरातील जैविक कचरा उपयोगात येत असल्याने पर्यावरणपूरक उपक्रमालाही चालना मिळते.
हिवाळ्याच्या काळात मातीतील ओलावा जपण्यासाठी व पोषक तत्त्वांचा समतोल राखण्यासाठी सेंद्रिय खतांचा वापर अत्यावश्यक आहे. रासायनिक खतांचा खर्च वाढत असताना सेंद्रिय खत घरच्या घरी तयार केल्यास शेतकऱ्यांना आर्थिक दिलासा मिळतो. त्यामुळे या हंगामात प्रत्येक शेतकऱ्याने “घरगुती सेंद्रिय खत निर्मिती” ही सवय लावून घेतल्यास पर्यावरण, जमीन आणि उत्पन्न — या तिन्हींचा समतोल राखला जाऊ शकतो.