कागदापासून नाही, तर कशापासून बनवली जाते भारतीय चलनी नोट? उत्तर ऐकून व्हाल चकित!

तुम्ही शाहिद कपूरची 'फर्जी' (Fargey) ही वेब सीरिज पाहिली असेल, ज्यात तो अगदी हुबेहूब दिसणाऱ्या खोट्या नोटा बनवतो. पण खऱ्या नोटा कशा बनतात, हे तुम्हाला माहीत आहे का? नुकतेच एका सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर लोकांनी विचारले की, भारतीय नोटा कशापासून बनलेल्या असतात? या प्रश्नाचे अचूक उत्तर कदाचित अनेकांना माहीत नसेल.

काही काळापूर्वी, 'कोरा' (Quora) या सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर कुणीतरी प्रश्न विचारला होता, "भारतीय चलन कोणत्या कागदापासून बनवले जाते?" अनेक लोकांनी यावर उत्तरे दिली. कृष्णा मुरारी गुप्ता नावाच्या एका वापरकर्त्याने लिहिले की, भारतीय चलन कापसापासून (कॉटन) बनवले जाते.

अनेकांना वाटते की, या नोटा कागदाच्या बनलेल्या असतात, कारण त्या ओल्या होतात, फाटतात किंवा खराब होतात. पण हे खरे नाही. भारतीय रिझर्व्ह बँक (RBI) नुसार, भारतीय नोटा कागदापासून बनवलेल्या नसतात, तर त्या 100% कापसापासून (रुई) बनलेल्या असतात. भारतीय नोटा टिकाऊ आणि जास्त काळ सुरक्षित राहाव्यात यासाठी कागदाऐवजी शुद्ध कापसाचा वापर केला जातो.

कापसापासून बनवलेल्या नोटा सहज फाटत नाहीत आणि हलक्या वजनाच्या असतात. त्यांना विविध सुरक्षा वैशिष्ट्यांनी सुसज्ज करता येते आणि त्या घाण किंवा झीज चांगल्या प्रकारे सहन करू शकतात. त्यामुळे कापसाच्या वापरामुळे नोटा अधिक टिकाऊ आणि सुरक्षित बनतात.

भारतीय नोटांमध्ये अनेक सुरक्षा वैशिष्ट्ये असतात, ज्यामुळे खऱ्या आणि खोट्या नोटांमधील फरक ओळखता येतो. या सुरक्षा वैशिष्ट्यांमध्ये चांदीच्या रंगाचा मशीन-वाचनीय सुरक्षा धागा, रिझर्व्ह बँकेचा शिक्का आणि गव्हर्नरची स्वाक्षरी, सी-थ्रू रजिस्टर (दोन्ही बाजूंच्या डिझाईन्स एकत्र करून बनलेला नमुना), वॉटरमार्क आणि इलेक्ट्रोप्रकारचा वॉटरमार्क (पाण्यातील चिन्ह), मायक्रो लेटरिंग (RBI आणि मूल्य लहान अक्षरात लिहिलेले), आणि लॅटंट इमेज (कोन बदलल्यावर दिसणारे छुपे चिन्ह) यांचा समावेश असतो. ही वैशिष्ट्ये भारतीय नोटांना खोट्या नोटांपासून सहज वेगळे करतात.

भारतीय नोटांमध्ये आणखी एक वैशिष्ट्य असते- रंग बदलणारी शाई. या खास शाईमुळे नोटेवर छापलेले आकडे कोन बदलल्यावर वेगवेगळ्या रंगात दिसतात. उदाहरणार्थ, 500 रुपयांची नोट सरळ धरल्यास '500' हा अंक हिरवा दिसतो, पण नोट थोडी तिरकी करताच तोच अंक निळा दिसतो.

फक्त भारतच नाही, तर अमेरिका (USA) सह अनेक देश आपल्या नोटा कापसापासून बनवतात. यूएस ब्यूरो ऑफ एनग्रेव्हिंग अँड प्रिंटिंगनुसार, अमेरिकेच्या नोटा 25% लिनन (एक प्रकारचा धागा) आणि 75% कापसापासून बनवलेल्या असतात.