चाकापासून ते इंजिनपर्यंत... एका संपूर्ण ट्रेन बनवण्यासाठी किती खर्च येतो? 'एक-एक' भागाची किंमत माहितीय?

भारतीय रेल्वे हा आपल्या देशाचा जीवनप्रवाह मानला जातो. रोज लाखो लोक आणि कोट्यवधी टन माल घेऊन धावणारी रेल्वे आपल्या अर्थव्यवस्थेचा आधार आहे. परंतु, तुम्ही कधी विचार केला आहे का की, आपण ज्या ट्रेनने प्रवास करतो, त्या एका ट्रेनला तयार करण्यासाठी भारतीय रेल्वेला नेमका किती खर्च येतो? त्याचे पार्ट्स किती महाग आहेत? हा आकडा इतका मोठा आहे की ऐकून तुम्हाला धक्का बसेल.

ट्रेनची किंमत ऐकल्यानंतर तुम्हाला धक्का बसेल. कारण, एका ट्रेनला तयार करण्याचा खर्च हा एखाद्या लहान फॅक्टरीच्या किंवा मल्टिस्टोरी अपार्टमेंट प्रोजेक्टच्या बजेटपेक्षाही जास्त असतो. चला तर मग, रेल्वेच्या प्रत्येक महत्त्वाच्या पार्ट्सची किंमत जाणून घेऊया.

आज भारतीय रेल्वेत मोठ्या प्रमाणात एलएचबी (LHB - Linke Hofmann Busch) कोचचा वापर होतो. हे कोच जुन्या ICF कोचपेक्षा अधिक सुरक्षित, वेगवान आणि आधुनिक आहेत. एका एलएचबी कोचची किंमत सुमारे 2.5 ते 3 कोटी रुपये असते. जर एका एक्सप्रेस ट्रेनमध्ये 20 एलएचबी कोच जोडले गेले, तर केवळ कोचेसचा खर्च 50 ते 60 कोटी रुपयांपर्यंत पोहोचतो.

ट्रेनचा सर्वात महत्त्वाचा आणि सर्वात महागडा भाग म्हणजे त्याचे इंजिन. आजकाल भारतात बहुतेक ट्रेन विजेच्या (Electric) इंजिनवर चालतात, कारण ती डिझेल इंजिनपेक्षा पर्यावरणपूरक आणि किफायतशीर आहेत. इलेक्ट्रिक इंजिनची किंमत सुमारे 12 ते 15 कोटी रुपये असते. तसेच डिझेल इंजिनची किंमत सुमारे 10 ते 12 कोटी रुपये असते. म्हणजेच, एका ट्रेनचे इंजिनच एका मोठ्या अपार्टमेंट प्रकल्पाच्या खर्चाएवढे महाग असते.

ट्रेनचा आधारस्तंभ म्हणजे तिची बोगी (Bogie), ज्यावर चाके, ॲक्सल, ब्रेक आणि शॉक सिस्टीम बसवलेली असते. एका बोगीची किंमत: सुमारे 25 ते 30 लाख रुपये असते. 20 कोच असलेल्या ट्रेनला 40 बोगी लागतात, त्यामुळे फक्त बोगींवरच 10 ते 12 कोटी रुपये खर्च होतो.

प्रवाशांसाठी कोचच्या आत बसण्याची सोय, बर्थ, पंखे, दिवे, एसी युनिट, बायो-टॉयलेट आणि सुरक्षा सेन्सर लावले जातात. एका कोचमध्ये या सुविधांवर 40 ते 50 लाख रुपये खर्च होतात. यामुळे एका कोचची एकूण किंमत जवळपास 3 कोटी रुपयांपर्यंत पोहोचते.

देशातील सर्वात आधुनिक आणि वेगवान ट्रेन असलेल्या वंदे भारत एक्सप्रेसची किंमत अनेक पटींनी जास्त आहे. 16 कोच आणि दोन ड्रायव्हिंग कार असलेल्या एका वंदे भारत ट्रेन सेटला बनवण्यासाठी 110 ते 120 कोटी रुपये लागतात. यामागे प्रगत तंत्रज्ञान, एअरोडायनॅमिक डिझाइन, अत्याधुनिक ब्रेक सिस्टीम आणि हाय-स्पीड क्षमता हे मुख्य कारण आहे. थोडक्यात, एका साध्या मेल/एक्सप्रेस ट्रेनची एकूण किंमत 70 ते 80 कोटी रुपयांच्या दरम्यान पोहोचते.

आता प्रश्न येतो की, एवढा खर्च करून ही ट्रेन एका वेळेला किती कमाई करते?मीडिया रिपोर्ट्सनुसार, भारतीय रेल्वे दररोज सुमारे 400 कोटी रुपये कमावते. रेल्वेची सर्वाधिक कमाई मालगाड्यांमधून होते. याशिवाय प्रवासी तिकीट, पार्सल सेवा, भंगार (Scrap) विक्री आणि स्टेशन सेवांमधूनही कमाई होते. साध्या मेल/एक्सप्रेस ट्रेनमधून प्रति प्रवासी रेल्वेला 40 ते 50 रुपये मिळतात, तर प्रीमियम ट्रेनमधून (शताब्दी, राजधानी, वंदे भारत) प्रति प्रवासी 100 ते 500 रुपयांपर्यंत उत्पन्न मिळते.