Bhagavad Gita Last Word: भगवद्गीतेतील शेवटचा शब्द काय? संपूर्ण गीतेची फलश्रुती आणि जीवनातील यश-विजयाचे सूत्र

“मनुष्य जीवन हे संघर्षाने भरलेले आहे. कर्तव्य आणि मोह, धर्म आणि स्वार्थ, भीती आणि धैर्य यांमध्ये अडकलेला मानव मार्ग शोधत असतो. अशा वेळी जेव्हा जीवनाला दिशा हवी असते, तेव्हा भगवद्गीता दीपस्तंभासारखी उभी राहते.”

श्रीमद्भगवद्गीता हा ग्रंथ मानवी जीवनाला दिशा देणारा एक महान उपदेश आहे. भगवद्गीतेतील शेवटचा अध्याय (अठरावा अध्याय) ज्याचे नाव 'मोक्षसंन्यासयोग' असे आहे. या अध्यायात भगवान श्रीकृष्णांनी संपूर्ण गीतेचा सारांश सांगितला आहे. यामध्ये कर्म, ज्ञान, भक्ती आणि त्याग या विषयांचे सखोल मार्गदर्शन दिले आहे .“मोक्षसंन्यासयोग म्हणजे केवळ कर्मत्याग नव्हे, तर फळत्याग करून परमेश्वरार्पण बुद्धीने केलेले कर्म: ज्यामुळे मोक्षप्राप्ती होते.”

advertisement

भगवद्गीतेची समाप्ती ही तितकीच अर्थपूर्ण आणि गूढ आहे, जितकी तिची सुरुवात. संपूर्ण गीतेचा सारार्थ शेवटच्या अध्यायात आणि विशेषतः शेवटच्या श्लोकात अत्यंत सुंदर रीतीने एकवटलेला दिसतो. महाभारतातील भीष्मपर्वात येणाऱ्या या अध्यायात श्रीकृष्ण अर्जुनाला संन्यास, त्याग, कर्म, भक्ती, ज्ञान आणि मोक्ष यांचे अंतिम तत्त्वज्ञान स्पष्ट करून सांगतात. गीतेतील आधीच्या सतराही अध्यायांत जे विचार मांडले गेले आहेत, त्यांचा परिपाक आणि निष्कर्ष या अठराव्या अध्यायात आढळतो. म्हणूनच हा अध्याय संपूर्ण गीतेचा सारसंक्षेप मानला जातो.

भगवद्गीतेचा 18व्या अध्यायातील 78 वा श्लोक हा केवळ गीतेचा शेवट नाही, तर तो संपूर्ण जीवनाचे यश आणि विजयाचे सूत्र आहे. संजयाने धृतराष्ट्राला सांगितलेला हा श्लोक आध्यात्मिक आणि व्यावहारिक अशा दोन्ही दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचा आहे.

शेवटचा श्लोक

भगवद्गीतेचा शेवटचा श्लोक (१८.७८) हा आहे. हा श्लोक संजय धृतराष्ट्राला सांगत आहे:

यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः | तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम || ७८ ||

या श्लोकाचा भावार्थ असा आहे की, जिथे योगेश्वर श्रीकृष्ण आहेत आणि जिथे धनुष्य धारण करणारा पार्थ म्हणजेच अर्जुन आहे, तिथे निश्चितच श्री (समृद्धी), विजय, कल्याण आणि अढळ नीती नांदते. हा श्लोक संजयाने धृतराष्ट्राला सांगितलेला आहे. संजयाच्या दृष्टीने संपूर्ण युद्धाचा, तसेच गीतेतील उपदेशाचा अंतिम निष्कर्ष या एका श्लोकात सामावलेला आहे.

या श्लोकात श्रीकृष्ण हे ईश्वरतत्त्वाचे प्रतीक आहेत, तर अर्जुन हा कर्तव्यनिष्ठ मानवाचे प्रतीक आहे. ईश्वराची कृपा आणि मानवाचा पुरुषार्थ जिथे एकत्र येतो, तिथे जीवनात यश, नीती आणि कल्याण अटळ असते, हा अत्यंत महत्त्वाचा संदेश या शेवटच्या श्लोकातून दिला आहे.

या श्लोकाला 'एकश्लोकी गीता' असेही म्हटले जाते, कारण या एका श्लोकात गीतेतील कर्मयोग, भक्तियोग आणि ज्ञानयोग हे तिन्ही मार्ग एकत्र आलेले दिसतात. म्हणूनच अनेक आचार्य या श्लोकाला ‘एकश्लोकी गीता’ म्हणतात.” यात संपूर्ण गीतेचे फलश्रुती दडलेली आहे. जिथे भगवंताचे मार्गदर्शन आणि मनुष्याचे प्रयत्न (कर्म) एकत्र येतात, तिथे यश निश्चित असते, असा हा संदेश आहे.

भगवद्गीतेतील शेवटचा शब्द

भगवद्गीतेचा शेवटचा शब्द 'मम' हा आहे. संस्कृतमध्ये “मम” याचा अर्थ “माझा” किंवा “माझ्या मते” असा होतो. विशेष म्हणजे भगवद्गीतेची सुरुवात 'धर्मक्षेत्रे' या शब्दाने होते आणि शेवट 'मम' या शब्दाने होतो. या दोन शब्दांना जोडल्यास 'मम धर्म' (माझा धर्म) असा अर्थ तयार होतो. याचा अर्थ असा की, संपूर्ण गीता वाचल्यानंतर प्रत्येक मनुष्याला आपला खरा 'धर्म' म्हणजेच आपली कर्तव्ये समजली पाहिजेत. हा शब्द संजयाचा आहे. म्हणजे संपूर्ण गीतेचा शेवट हा संजयाच्या ठाम विश्वासाने होतो की- श्रीकृष्ण जिथे आहेत, तिथेच धर्म, विजय आणि कल्याण आहे.

यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः | तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम || ७८ ||

या श्लोकाचे आध्यात्मिक स्पष्टीकरण आणि महत्त्व

1. योगेश्वर कृष्ण आणि धनुर्धर अर्जुन यांचे मिलन

योगेश्वर कृष्ण: श्रीकृष्ण हे 'योगेश्वर' आहेत. म्हणजेच ते ज्ञानाचे, बुद्धीचे आणि दैवी शक्तीचे प्रतीक आहेत. ते आपल्याला योग्य काय आणि अयोग्य काय हे सांगतात (Vision/Strategy).

धनुर्धर अर्जुन: अर्जुन हा 'धनुर्धर' आहे. जो कर्माचे आणि पुरुषार्थाचे प्रतीक आहे. तो प्रत्यक्ष रणांगणावर कार्य करणारा योद्धा आहे (Action/Execution).

तात्पर्य: केवळ ज्ञान असून उपयोग नाही आणि केवळ मेहनत करूनही यश मिळत नाही. जेव्हा 'दैवी मार्गदर्शन' (कृष्ण) आणि 'प्रामाणिक प्रयत्न' (अर्जुन) एकत्र येतात, तेव्हाच विजय निश्चित होतो.

2. यशाची चार फळे (श्री, विजय, विभूती, नीती)

संजय म्हणतो की जिथे कृष्ण आणि अर्जुन एकत्र आहेत, तिथे खालील चार गोष्टी कायम राहतात:

श्री (ऐश्वर्य): केवळ पैसा नाही, तर भौतिक आणि आध्यात्मिक समृद्धी.

विजय: संकटांवर आणि शत्रूंवर मिळवलेला विजय.

विभूती (उत्कर्ष): सतत प्रगती आणि ऐश्वर्याचा विस्तार.

ध्रुवा नीती: अढळ न्याय आणि नीतिमत्ता. जिथे भगवंत असतात, तिथे अधर्माचा पराभव होऊन न्यायाची स्थापना होते.

3. संजयाचा दृढ विश्वास ('मतिर्मम')

या श्लोकाचा शेवट 'मतिर्मम' (हे माझे मत आहे) या शब्दाने होतो. धृतराष्ट्राला वाटत होते की त्याचे पुत्र (कौरव) संख्याबळाने जास्त असल्यामुळे जिंकतील. पण संजय त्याला स्पष्ट सांगतो की, "संख्याबळ महत्त्वाचे नाही; ज्या बाजूला धर्म आणि ईश्वर आहे, तीच बाजू जिंकणार." हा धृतराष्ट्रासाठी एक इशारा होता आणि अर्जुनासाठी आशीर्वादासारखा होता.

4. व्यावहारिक महत्त्व (Management Lesson)

आजच्या काळातही हा श्लोक तितकाच लागू होतो. कोणत्याही कार्यात यश मिळवण्यासाठी दोन गोष्टींची गरज असते:

योग्य नियोजन आणि दिशा (कृष्ण - Mentor/Strategy)

कठोर परिश्रम आणि अंमलबजावणी (अर्जुन - Hard work/Execution) जर तुमच्याकडे योग्य गुरु असेल आणि तुम्ही स्वतः मेहनत करायला तयार असाल, तर तुम्हाला यशस्वी होण्यापासून कोणीही रोखू शकत नाही.

5. 'मम धर्म' आणि हा श्लोक

आधी सांगितल्याप्रमाणे, गीतेचा पहिला शब्द 'धर्म' आणि शेवटचा शब्द 'मम' आहे. या श्लोकात संजयाने हेच सिद्ध केले आहे की जेव्हा माणूस आपला धर्म (कर्तव्य) ओळखतो आणि भगवंताला शरण जाऊन कार्य करतो, तेव्हा त्याचे जीवन सार्थकी लागते.

थोडक्यात सांगायचे तर भगवद्गीतेचा शेवट हा केवळ युद्धाच्या निकालापुरता मर्यादित न राहता, मानवाच्या संपूर्ण जीवनमार्गासाठी एक शाश्वत सत्य सांगून जातो. “मम” या एका लहानशा शब्दातूनही संपूर्ण गीतेचा आशय दृढ विश्वासात रूपांतरित झालेला दिसतो, आणि म्हणूनच गीतेची समाप्ती तितकीच प्रभावी आणि अर्थगर्भ ठरते. हा श्लोक आपल्याला 'आशा' आणि 'आत्मविश्वास' देतो. परिस्थिती कितीही कठीण असली, तरी जर आपण सत्याच्या मार्गावर असू आणि आपले प्रयत्न प्रामाणिक असतील, तर ईश्वरी शक्ती आपल्या पाठीशी उभी राहतेच.