History Of kashmiri Hindu: काश्मीरच्या 'इस्लामीकरणा' मागील धक्कादायक सत्य; खरा इतिहास जो तुम्हाला सांगितला जात नाही

शाह मीर नावाच्या एका व्यक्तीने 14 व्या शतकात काश्मीरवर आपले राज्य स्थापन केले. शाह मीरच्या मूळ वंशाबद्दल इतिहासकारांमध्ये वेगवेगळी मते आहेत. काही जण त्याला तुर्क किंवा अफगाण वंशाचा मानतात. तर एक मोठा वर्ग असा दावा करतो की त्याचा जन्म काश्मीरमधील एका ब्राह्मण कुटुंबात झाला होता आणि त्याने नंतर इस्लाम स्वीकारून हळूहळू लष्करी ताकद वाढवत सत्ता काबीज केली. शाह मीरने काश्मीरमध्ये 'शाह मीर वंशा'ची स्थापना केली. जो काश्मीरमधील पहिला मुस्लिम राजवंश ठरला.

मात्र काश्मीरमधील धर्मांतराची प्रक्रिया केवळ जबरदस्तीनेच झाली असे नाही. यात सुफी संतांचाही खूप मोठा आणि महत्त्वपूर्ण वाटा आहे. त्यांची इस्लाम प्रसाराची पद्धत वेगळी, प्रेम आणि मानवतेवर आधारित होती. बुलबुल शाह हे काश्मीरमध्ये येणारे पहिले सुफी संत मानले जातात. त्यांच्या शिकवणीने प्रभावित होऊन लडाखचा एक बौद्ध राजा रिंचन याने मुस्लिम धर्म स्वीकारला होता. त्यानंतर इराणमधून आलेले मीर सय्यद अली हमदानी हे केवळ धर्मप्रचारक नव्हते, तर ते आपल्यासोबत पर्शियन कला आणि हस्तकलाही घेऊन आले. त्यांच्यामुळे काश्मीरमध्ये विणकाम, काष्ठशिल्प यांसारख्या कला विकसित झाल्या. त्यांच्या हजारो अनुयायांनी काश्मीरच्या कानाकोपऱ्यात जाऊन इस्लामचा प्रसार केला. सुफी संतांच्या शिकवणीत जात-पात मानली जात नसल्याने आणि समानतेचा संदेश असल्याने तत्कालीन समाजातील खालच्या स्तरातील लोकांनी मोठ्या संख्येने इस्लाम धर्म स्वीकारला. कारण त्यांना यात सामाजिक समानतेची संधी दिसली.

19व्या शतकातील प्रसिद्ध ब्रिटिश लेखक सर वॉल्टर लॉरेन्स यांनी त्यांच्या 'द व्हॅली ऑफ काश्मीर' या पुस्तकात काश्मीरमधील सुफी आंदोलनाचे सविस्तर वर्णन केले आहे. लॉरेन्स यांच्या मते, सिकंदर बुतशिकनसारख्या शासकांच्या कट्टरतेपेक्षा सुफी संतांच्या प्रेमळ शिकवणीमुळे आणि सामाजिक सुधारणेच्या आवाहनामुळे झालेले धर्मांतर अधिक प्रभावी ठरले. यामुळे काश्मीरमधील इस्लाम हा कट्टर स्वरूपाचा न राहता, त्यावर सुफी विचारांचा मोठा प्रभाव पडला. ज्याला 'काश्मिरी इस्लाम' असेही म्हटले जाते.

धर्मांतर केलेल्या ब्राह्मणांनी इस्लाम स्वीकारला असला तरी त्यांनी आपली मूळची आडनावे बदलण्यास नकार दिला. तत्कालीन मुस्लिम शासकांनाही त्यावर विशेष आक्षेप नव्हता. त्यामुळे धर्मांतरानंतरही बट (भट्ट), दर (धर), लोन, सोफी, रैना, पंडित यांसारखी मूळची काश्मिरी ब्राह्मण आडनावे आजही अनेक मुस्लिम कुटुंबांमध्ये कायम आहेत.

आजही काही काश्मिरी मुस्लिम कुटुंबांमध्ये विवाहप्रसंगी हळदी लावणे किंवा मुलांचे नाव शुभ मुहूर्त पाहून ठेवणे यासारख्या काही हिंदू परंपरांचे अंश दिसून येतात. अनेक मुस्लिम कुटुंबे आजही त्यांच्या पूर्वजांच्या वंशावळ्या जपून ठेवतात आणि त्यांचे पूर्वज एकेकाळी काश्मिरी पंडित होते. हे ते आपल्या ओळखीचा एक भाग मानतात. धर्मांतर झाले असले तरी त्याबद्दल खंत न बाळगता ते सध्याच्या आपल्या धर्मावर पूर्ण श्रद्धा ठेवतात.

काश्मीर खोऱ्यात एकेकाळी बौद्ध धर्मही प्रचलित होता. पण तो शैव संप्रदायाच्या तुलनेत कमी प्रभावी होता. नंतर इस्लामच्या वाढत्या प्रभावामुळे आणि काहीवेळच्या कट्टरतेमुळे अनेक बौद्धांनी स्वतःला बहुसंख्य असलेल्या हिंदू धर्मात सामील करून घेतले किंवा ते काश्मीर खोऱ्यातून स्थलांतरित होऊन लडाख आणि तिबेटसारख्या हिमालयाच्या इतर भागांत गेले. याच कारणामुळे आज काश्मीर खोऱ्यात (श्रीनगर आणि आसपास) बौद्ध धर्मीय नगण्य आहेत. तर त्याला लागून असलेल्या लडाख प्रदेशात बौद्ध धर्म बहुसंख्याक आहे.

अशा प्रकारे राजकीय स्थित्यंतरे, कधी धार्मिक कट्टरता, कधी सुफी संतांचा मानवतावादी प्रभाव, तर कधी सामाजिक समानतेची आकांक्षा अशा अनेक गुंतागुंतीच्या ऐतिहासिक आणि सामाजिक कारणांच्या एकत्रित परिणामामुळे काश्मीर खोऱ्याचे लोकसंख्याशास्त्रीय आणि सांस्कृतिक स्वरूप शतकानुशतके बदलत गेले.