आरोग्य ठणठणीत ठेवायचंय? तर आयुर्वेदातील 'हा' उपचार करायलाच हवा; एकाचवेळी होते शरीर, मन व आत्म्याची शुद्धी!

आयुर्वेद म्हणजे केवळ एक उपचार पद्धती नाही; आयुर्वेद म्हणजे जगण्याची योग्य पद्धत! अनेक गंभीर आजारांवर उपचार करण्यासोबतच, रोजच्या जीवनात आपलं आरोग्य कसं जपायचं, कसं खायचं आणि कसं जगायचं, याचं संपूर्ण ज्ञान आयुर्वेद शास्त्र आपल्याला देतं.

आयुर्वेदाच्या सिद्धांतानुसार, शरीर निरोगी ठेवण्यासाठी वात, पित्त आणि कफ या तीन दोषांचं संतुलन राखणं खूप आवश्यक आहे. जर यापैकी कोणताही एक दोष असंतुलित झाला, तर शरीरात विषारी घटक वाढून शरीर आजारी पडू शकतं. पंचकर्म उपचार शरीराला शुद्ध करतो, तिन्ही दोषांना संतुलित करतो आणि शरीरातील विषारी घटक काढून टाकतो.

गढाडा येथील धासा आयुर्वेदिक वैद्यकीय अधिकारी डॉ. वैघ देवांग वाला यांनी लोकल 18 शी बोलताना सांगितलं, "शरीराला तीन दोषांपासून शुद्ध करण्यासाठी आयुर्वेदात पाच क्रिया सांगितल्या आहेत. यालाच पंचकर्म पद्धत म्हणतात. आयुर्वेदाच्या आठ वैद्यकीय पद्धतींपैकी ही एक स्वतंत्र उपचार पद्धत आहे. पंचकर्म हा आयुर्वेदाचा अविभाज्य आणि महत्त्वाचा भाग आहे. पंचकर्मामुळे रुग्णाला आजारांपासून आराम मिळतो. शरीर शुद्धीकरणासाठी आयुर्वेदात पंचकर्म उपचाराचं वर्णन केलं आहे."

ते पुढे म्हणाले, "शरीराला दोषांपासून मुक्त करण्यासाठी आणि शुद्ध करण्यासाठी आयुर्वेदात सांगितलेल्या पाच क्रिया. ही औषधाची एक स्वतंत्र पद्धत आहे. वाग्भटाने या पाच क्रियांमध्ये (1) वमनकर्म, (2) विरेचनकर्म, (3) बस्तिकर्म, (4) नस्यकर्म आणि (5) रक्तमोक्षणकर्म यांचा समावेश केला आहे."

वमनकर्म : यामध्ये रुग्णाला औषध तोंडावाटे देऊन उलटी करवली जाते. पुदिना, जेठीमध, कडुलिंब इत्यादी औषधे देऊन रुग्णाला उलटी येते. यातून शरीर कफ दोष किंवा पित्त दोषापासून मुक्त होतं आणि शुद्ध होतं. वमनकर्म हे कफ दोषासाठी उत्तम उपचार आहे, तर पित्त दोषासाठी मध्यम उपचार आहे. खोकला, दमा, अपचन, भूक न लागणे, विषबाधा इत्यादींमध्ये वमनकर्म उपयुक्त आहे.

विरेचनकर्म : म्हणजे रुग्णाला एरंडेल तेल, हरडे, त्रिफळा, गरमाळ इत्यादी रेचक औषधे पाणी, दूध इत्यादीसोबत तोंडावाटे देऊन, शौचावाटे पोटाची शुद्धी करणं. पोटाचे आजार, जलोदर, डोकेदुखी, पोटदुखी इत्यादी आजार विरेचनकर्मामुळे बरे होतात. विरेचनकर्म हे पित्त दोषासाठी सर्वोत्तम उपचार आहे, वात दोषासाठी मध्यम आणि कफ दोषासाठी सामान्य उपचार आहे.

बस्तिकर्म : म्हणजे गुदद्वारातून तूप, तेल किंवा एरंडेल तेलासारखं चिकट द्रव पदार्थ आत टाकून आतड्यांची शुद्धी करणं. यामुळे बद्धकोष्ठता, मूत्राशयाचे आजार, महिलांमधील गर्भाशयाचे आजार, वातविकार इत्यादी बरे होतात. मूत्राशय आणि गर्भाशयाच्या आजारांसाठी दिलेल्या बस्तीला उत्तरबस्ती म्हणतात. द्रव तेल आणि तूप इत्यादींनी दिलेल्या बस्तीला स्नेहबस्ती म्हणतात. घोळच्या काढ्याने दिलेल्या बस्तीला आस्थापनबस्ती म्हणतात. बस्तिकर्म हे वातविकारांसाठी सर्वोत्तम उपचार आहे आणि वातविकारांसाठी मध्यम उपचार आहे.

नस्यकर्म : हे एक शुद्धीकरण क्रिया आहे, ज्यात औषधयुक्त तेलाचे थेंब नाकात टाकले जातात किंवा कुस्करलेले औषध नाकात फुंकले जाते. यामुळे डोके, डोळे आणि घशाचे आजार बरे होतात. नस्यकर्म वायूला शांत करतं आणि कफ इत्यादींना शुद्ध करतं, म्हणूनच ते वात आणि कफ दोषांसाठी उत्कृष्ट उपचार मानले जाते.

रक्तमोक्षणकर्म : ही शुद्धीकरण क्रिया आहे, ज्यात शरीरातील दूषित रक्त जळवा लावून काढले जाते. रक्तमोक्षणामुळे त्वचेचे आजार, विषारी प्राण्यांचे दंश इत्यादी बरे होतात. रक्तातील अशुद्धी दूर करण्यासाठी हा एक उत्कृष्ट उपचार आहे. पंचकर्म उपचारानंतर, पचायला हलके अन्न आणि मुख्य आजार बरे करणारी औषधे देखील दिली पाहिजेत.