रायगड: स्वराज्याची राजधानी आणि राज्याभिषेकाचे केंद्र
रायगड हा बलाढ्य आणि मजबूत किल्ला छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मे 1656 मध्ये स्वराज्यात सामील करून घेतला होता. स्वराज्याची नवीन राजधानी म्हणून रायगडाची निवड करण्यात आली, कारण हा किल्ला भौगोलिकदृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाचा होता. रायगडावर अनेक महत्त्वाच्या इमारती उभारण्यात आल्या, ज्यामध्ये अठरा कारखान्यांचा समावेश होता. यामध्ये रत्नशाळा, शस्त्रागार, अन्न भांडार आणि इतर कारखाने यांचा समावेश होता. शिवरायांनी ‘रामाजी दत्तो चित्रे’ यांना रत्नशाळेचा प्रमुख म्हणून नेमले होते. या रत्नशाळेतूनच पुढे शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकासाठी भव्य सुवर्ण सिंहासनाची निर्मिती झाली.
advertisement
सुवर्ण सिंहासनाची निर्मिती
सन 1673 पासून, म्हणजेच राज्याभिषेकाच्या एक वर्ष आधीपासूनच रामाजी दत्तो यांनी सुवर्ण सिंहासन तयार करण्याची प्रक्रिया सुरू केली होती. या सिंहासनासाठी रत्नशाळेतील सर्व मौल्यवान रत्ने वापरण्यात आली. सिंहासनाला भव्यता आणि वैभव प्रदान करण्यासाठी सोन्याबरोबरच हिरे, माणके, पाचू आणि इतर रत्ने यांचा वापर करण्यात आला. डच वखारीतील ‘अब्राहम ले फेबर’ याने डच गव्हर्नरला लिहिलेल्या पत्रात या सिंहासनाचे नाव ‘शिवराज’ असे नमूद केले आहे. या पत्रातून सिंहासनाच्या भव्यतेची आणि वैशिष्ट्याची कल्पना येते.
6 जून 1674 रोजी रायगडावर छत्रपती शिवाजी महाराजांचा थाटामाटात राज्याभिषेक झाला. या सोहळ्यासाठी 32 मण सोन्याचे भव्य सिंहासन तयार करण्यात आले होते. या सिंहासनावर बसून शिवरायांनी स्वराज्याच्या राजाचे रूप धारण केले आणि मराठ्यांच्या स्वातंत्र्याची नवी पहाट देशाला दाखवली.
32 मण म्हणजे किती?
आजच्या काळात वजन मोजण्यासाठी ग्रॅम आणि किलोग्रॅमचा वापर होतो, परंतु शिवाजी महाराजांच्या काळात वजन मोजण्यासाठी ‘मण’ आणि ‘शेर’ ही मापके वापरली जायची. इतिहास अभ्यासक इंद्रजीत सावंत यांच्या मते, 1 मण म्हणजे 16 शेर, 1 शेर म्हणजे 24 तोळे आणि 1 तोळा म्हणजे 11.75 ग्रॅम. यानुसार खालीलप्रमाणे गणित केले जाते:
- 1 शेर = 24 तोळे × 11.75 ग्रॅम = 282 ग्रॅम
- 1 मण = 16 शेर × 282 ग्रॅम = 4,512 ग्रॅम (अंदाजे 4.5 किलो)
- 32 मण = 4,512 ग्रॅम × 32 = 1,44,384 ग्रॅम (अंदाजे 144 किलो)
म्हणजेच, 32 मण सोन्याचे सिंहासन म्हणजे सुमारे 144 किलोग्रॅम सोन्याचे होते. काही इतिहासकारांच्या मते, 1 मण म्हणजे 40 किलो असाही उल्लेख आढळतो. या हिशोबाने 32 मण म्हणजे 1,280 किलो सोने होते. परंतु, इतिहासकालीन नोंदींनुसार 144 किलो हा आकडा अधिक विश्वासार्ह मानला जातो.
सिंहासनाचे पुढे काय झाले?
शिवाजी महाराजांच्या निधनानंतर स्वराज्याची सूत्रे संभाजी महाराजांच्या हातात आली. परंतु, संभाजी महाराजांच्या निधनानंतर आणि पुढे पेशव्यांच्या काळात या सिंहासनाविषयी फारशा नोंदी आढळत नाहीत. 1818 साली जेव्हा इंग्रजांनी रायगडावर ताबा मिळवला, तेव्हाही या 32 मण सोन्याच्या सिंहासनावर त्यांनी कब्जा केल्याचा कोणताही पुरावा किंवा नोंद इतिहासात सापडत नाही. यामुळे हे सिंहासन नेमके कुठे गेले, याबाबत अनेक प्रश्न निर्माण होतात. इतिहास अभ्यासक इंद्रजीत सावंत यांच्या मते असा अंदाज आहे की, सिंहासन लपवले गेले किंवा त्याचे सोने आणि रत्ने वेगवेगळ्या ठिकाणी वितरित करण्यात आली. परंतु, याबाबत कोणताही ठोस पुरावा उपलब्ध नाही.
शिवराज्याभिषेक: स्वराज्याचा पाया
शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक हा केवळ एक समारंभ नव्हता, तर तो स्वराज्याच्या स्वातंत्र्याचा आणि स्वाभिमानाचा प्रतीकात्मक उत्सव होता. या सोहळ्याने मराठ्यांना एक नवी ओळख दिली आणि परकीय सत्तांपासून मुक्त होण्याची प्रेरणा दिली. शिवरायांनी स्थापन केलेल्या स्वराज्याने सामान्य जनतेच्या हक्कांचे रक्षण केले आणि प्रशासन, अर्थव्यवस्था, आणि सैन्य यांच्या बळकटीकरणावर भर दिला. सुवर्ण सिंहासन हे केवळ वैभवाचे प्रतीक नव्हते, तर ते स्वराज्याच्या सामर्थ्याचे आणि स्वातंत्र्याचे द्योतक होते.
आजच्या पिढीला प्रेरणा
351 व्या शिवराज्याभिषेक सोहळ्याच्या निमित्ताने आपण शिवाजी महाराजांच्या कार्याचा आणि त्यांच्या स्वप्नांचा वारसा जपला पाहिजे. स्वराज्याची संकल्पना आजही तितकीच प्रासंगिक आहे. स्वातंत्र्य, स्वाभिमान आणि सामाजिक न्याय यासाठी शिवरायांनी दिलेला लढा आजच्या पिढीला प्रेरणा देतो. रायगडावरील त्या सुवर्ण सिंहासनाचे रहस्य भलेही आज अज्ञात असले, तरी शिवरायांचे विचार आणि त्यांचे कार्य आजही आपल्या मनात जागृत आहे.
छत्रपती शिवाजी महाराजांचा 351वा शिवराज्याभिषेक सोहळा हा मराठ्यांच्या स्वातंत्र्याचा आणि स्वाभिमानाचा उत्सव आहे. 32 मण सोन्याच्या सिंहासनाचा इतिहास आणि त्याचे रहस्यमय गायब होणे यामुळे या घटनेला एक वेगळेच कुतूहल प्राप्त झाले आहे. इतिहास अभ्यासक इंद्रजीत सावंत यांच्या मते, हे सिंहासन स्वराज्याच्या वैभवाचे प्रतीक होते, आणि त्याचा इतिहास आजही आपल्याला शिवरायांच्या दूरदृष्टीची आणि नेतृत्वाची आठवण करून देतो. या सोहळ्याच्या निमित्ताने आपण सर्वांनी स्वराज्याच्या मूल्यांना आपल्या जीवनात उतरवण्याचा संकल्प करूया.