61% देश धोक्याखाली आला, विनाशकारी अलर्टने लाखो नागरिक तणावात, नव्या Seismic Mapने धडकी भरली

भारत सरकारने अनेक दशकांनंतर आपला भूकंपाचा धोका दर्शवणारा नकाशा (Seismic Zonation Map) बदलला आहे. या नव्या बदलामुळे आता संपूर्ण हिमालयीन प्रदेशाचा समावेश सर्वाधिक धोक्याच्या 'झोन VI' (Zone VI) मध्ये करण्यात आला आहे. यापूर्वी हा प्रदेश 'झोन IV' आणि 'झोन V' मध्ये विभागलेला होता. या नव्या वर्गीकरणामुळे आता संपूर्ण देशाचा जवळपास 61% भाग मध्यम ते खूप जास्त भूकंपाच्या धोक्याखाली आला आहे.

advertisement

हिमालय 'झोन VI' मध्ये का?

हिमालय पर्वत जगातील दोन सर्वात वेगाने एकमेकांवर आदळणाऱ्या टेक्टोनिक प्लेट्सच्या (Plates) मध्ये आहे. यातील 'भारतीय प्लेट' दरवर्षी 5 सेंटीमीटर वेगाने उत्तरेकडे सरकत आहे. या प्लेट्सच्या टक्करामुळे जमिनीखाली प्रचंड दाब (Pressure) निर्माण होत आहे. जेव्हा हा दाब अचानक बाहेर पडतो, तेव्हा खूप मोठा भूकंप येतो.

हिमालय पर्वताखाली तीन मोठ्या भेगा (Faults) आहेत. ज्या कधीही सक्रिय होऊ शकतात: मेन फ्रंटल थ्रस्ट (Main Frontal Thrust), मेन बाउंड्री थ्रस्ट (Main Boundary Thrust) आणि मेन सेंट्रल थ्रस्ट (Main Central Thrust). सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे मध्य हिमालयात गेल्या 200 वर्षांपासून कोणताही मोठा भूकंप झालेला नाही. म्हणजेच तिथे खूप मोठ्या प्रमाणात भूकंपाचा दाब जमा झालेला आहे, जो कधीही मोठा भूकंप घडवू शकतो.

नकाशात झालेले महत्त्वाचे बदल

नव्या नकाशानुसार आता संपूर्ण हिमालय प्रदेश एकाच वेळी झोन VI मध्ये समाविष्ट करण्यात आला आहे. याचा परिणाम म्हणून देहरादूनसारखी शहरे आता अधिक धोक्याच्या कक्षेत (मोहंद फॉल्टजवळ) आली आहेत. यापूर्वी झोनच्या सीमेवर असलेली शहरे आता उच्च धोक्याच्या झोनमध्ये गणली जातील. याव्यतिरिक्त मऊ मातीवर (soft soil) किंवा सक्रिय भूगर्भीय भेगांवर (active faults) नवीन वसाहती (colonies) बांधण्यास बंदी घालण्यात आली आहे. जुन्या इमारतींना भूकंपरोधक बनवणे (Retrofit) आता अनिवार्य झाले आहे.

सामान्य भाषेत याचा अर्थ काय?

याचा अर्थ असा की, आता उत्तराखंड, हिमाचल प्रदेश, जम्मू-काश्मीर, सिक्कीम, अरुणाचल प्रदेश आणि ईशान्येकडील सर्व डोंगराळ प्रदेश सर्वाधिक भूकंपाच्या धोक्याखाली आहेत. दिल्ली-एनसीआर (Delhi-NCR), गुजरात (कच्छ), बिहार-नेपाळ सीमेचा भाग देखील उच्च धोक्याच्या झोनमध्ये समाविष्ट आहे. देशाचा फक्त दक्षिण भारतातील काही भागच कमी धोक्याखाली शिल्लक आहे.

आता काय करावे लागणार

शास्त्रज्ञांच्या म्हणण्यांनुसार हा नकाशा आपल्याला एक प्रकारचा इशारा देत आहे की मोठा भूकंप कधीही येऊ शकतो. या पार्श्वभूमीवर काही महत्त्वाचे उपाय करणे गरजेचे आहे:

• नवीन इमारती भूकंपरोधक तंत्रज्ञानाचा वापर करून बांधाव्या लागतील (जास्त लोखंड आणि मजबूत पाया).
• जुन्या सरकारी इमारती, शाळा आणि रुग्णालये यांना तातडीने मजबूत (Retrofit) करावे लागेल.
• मऊ जमीन किंवा नदीकाठाजवळ नवीन वसाहती (colonies) बांधण्यावर पूर्णपणे बंदी घालावी लागेल.
• प्रत्येक घरात आपत्कालीन किट तयार ठेवावी आणि वेळोवेळी भूकंप ड्रिल (सराव) करणे आवश्यक आहे.

जर आपण आतापासूनच तयारी सुरू केली, तर मोठा भूकंप आल्यास लाखो जीव आणि अब्जावधी रुपयांचे नुकसान वाचवता येऊ शकते. त्यामुळे आता प्रत्येक शहर आणि प्रत्येक गावाला भूकंपापासून सुरक्षित बनवण्याची वेळ आली आहे.