Water Safety: तुम्ही ऐकले नव्हते असे सत्य समोर, बाटली बंद पाण्याबद्दलचे सत्य अंगावर काटा आणणारे, वैज्ञानिकांचा इशारा धडकी भरवणारा

जगभरात नळाच्या पाण्यावर वाढलेल्या अविश्वासामुळे बाटली बंद पाणी पिण्याची एक सवय बनली आहे. अगदी त्या देशांमध्येही जिथे सार्वजनिक जलपुरवठ्याची कडकपणे तपासणी केली जाते. बाजारपेठ बाटली बंद पाण्याला शुद्ध, सुरक्षित आणि अधिक सोयीस्कर पर्याय म्हणून मांडते.

परंतु वैज्ञानिक संशोधन याच्या उलट चित्र दाखवत आहे. शुद्धतेची भावना केंद्रस्थानी ठेवून बाटली बंद पाण्याचा प्रचार केला जातो, तरीही अभ्यास सांगतात की ते आरोग्य आणि पर्यावरण या दोन्हींसाठी धोका निर्माण करू शकते.

या वर्षीच्या एका संशोधनात उघड झाले की बाटली बंद पाणी लोकांच्या समजुतीइतके सुरक्षित असतेच असे नाही. पुनर्भरणा करता येणाऱ्या जगांमध्ये आणि प्लास्टिकच्या बाटल्यांमधील पाण्यात जिवाणूंचे प्रमाण अत्यंत उच्च असल्याचे आढळले.

उलट बहुतांश विकसित देशांमधील नळाच्या पाण्यावर बाटली बंद पाण्यापेक्षा अधिक कडक कायदेशीर नियम लागू असतात. नळाच्या पाण्यातील जिवाणू, जड धातू आणि कीटकनाशकांची रोज तपासणी केली जाते. ब्रिटनमध्ये पिण्याच्या पाण्याचे परिणाम खुलेपणाने प्रसिद्ध केले जातात. अमेरिकेत पर्यावरण संरक्षण एजन्सी (EPA) च्या देखरेखीखाली राष्ट्रीय पिण्याचे पाणी नियम लागू राहतात. युरोपमध्ये ईयू पेयजल निर्देशांचे पालन करून पाण्याची गुणवत्ता सुनिश्चित केली जाते.

याउलट बाटली बंद पाणी हे पॅक केलेले खाद्यपदार्थ मानले जाते. त्यामुळे त्याची कमी तपासणी केली जाते आणि उत्पादकांना त्याची गुणवत्ता सांगणारी सविस्तर माहिती जाहीर करण्याची आवश्यकता नसते. अनेक संशोधनांत बाटली बंद पाण्यात मायक्रोप्लास्टिक्स, रासायनिक अवशेष आणि जिवाणू आढळले आहेत.

2024 च्या एका अभ्यासात काही उत्पादनांमध्ये प्रति लिटर लाखो प्लास्टिक कण असल्याचे स्पष्ट झाले. काही संशोधनांत असेही आढळले की बाटली बंद पाण्यात नळाच्या पाण्यापेक्षा मायक्रोप्लास्टिक्सचे प्रमाण जास्त असते. ज्यामुळे सूज, हार्मोनल बिघाड आणि शरीरातील अवयवांमध्ये प्लास्टिक कण साचणे यासारखे धोके वाढू शकतात.

प्लास्टिकच्या बाटल्यांतून अँटिमनी, फथॅलेट्स आणि बिसफेनोलसारखे रासायनिक पदार्थ पाण्यात मिसळू शकतात. अँटिमनी हे पीईटी प्लास्टिक तयार करण्यासाठी वापरले जाणारे उत्प्रेरक आहे, तर फथॅलेट्स प्लास्टिकला लवचिक ठेवतात.

बिसफेनोलचे वापर प्लास्टिक कठीण करण्यासाठी आणि खाद्य-पेयांच्या डब्यांवर कोटिंग करण्यासाठी केला जातो. हे सर्व रसायन विशेषतः गरम वातावरणात उदा. गाड्यांमध्ये, डिलिव्हरी व्हॅन्समध्ये किंवा उन्हात ठेवताना पाण्यात मिसळण्याची शक्यता जास्त असते.

वैज्ञानिकांचे म्हणणे आहे की, या रसायनांपैकी काही एंडोक्राइन डिस्टर्बर्स प्रमाणे कार्य करून शरीरातील हार्मोनल प्रणाली बिघडवू शकतात. काही फथॅलेट्स आणि बिसफेनोल्सचे जास्त प्रमाण प्रजनन आरोग्य, चयापचय आणि विकास यावर परिणाम करू शकते.

मात्र बाटली बंद पाण्यात या पदार्थांचे प्रमाण कमी असल्याने दीर्घकालीन धोके किती गंभीर आहेत हे अजून अस्पष्ट आहे. संशोधक आता दीर्घकाळ या पदार्थांच्या संपर्कामुळे मानवी आरोग्यावर काय परिणाम होतो, हे समजून घेण्याचा प्रयत्न करत आहेत.

अर्थात बाटली बंद पाणी आपत्कालीन परिस्थितीत किंवा नळाचे पाणी असुरक्षित असताना आवश्यक ठरते. परंतु बहुतांश विकसित देशांमध्ये बाटली बंद पाणी नळाच्या पाण्यापेक्षा अधिक सुरक्षित किंवा शुद्ध असतेच असे नाही. हवामान बदल आणि प्रदूषणामुळे पाण्याच्या उपलब्धतेवर परिणाम होत असताना, बाटली बंद आणि नळाच्या पाण्यातील खरा फरक समजून घेणे अधिक गरजेचे बनले आहे.