पितृपक्षात का येतो नागपुरात गणपती? पाहा हाडपक्या गणपतीची अनोखी परंपरा

गेल्या 236 वर्षांपासून अविरतपणे हा गणेश उत्सव साजरा होतो. नागपूरकर भोसले घराणं मोठ्या उत्साहात हाडपक्या गणेशोत्सव साजरा करतं. हा गणेश उत्सव विदर्भाच्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक वैभवामध्ये भर घालणारा आहे. या गणपती बद्दल लोकांमध्ये अपार श्रद्धा असून नवसाला पावणारा गणपती म्हणून स्थानिक लोकांमध्ये लोकभावना आहे. विदर्भातील अनेक उत्सवांप्रमाणेच हाडपक्या गणेश उत्सव पूर्व विदर्भात, भंडारा, गोंदिया, वर्धा आदी ठिकाणच्या लोकांनी सार्वजनिक स्वरूपात हा सण देखील आपलासा केला आहे.

या उत्सवाच्या नावामागे देखील रंजक इतिहास आहे. भाद्रपद महिन्यात पारंपरिक गणेशोत्सव साजरा झाल्यावर पितृपक्ष सुरू होतो. पितृपक्षाला विदर्भातील बोली भाषेत हाडोक, हाडपोक किंवा हडपक असे म्हणतात. या काळात या गणपतीची प्रतिष्ठापना केली जात असल्याने या गणपतीला भोसले काळापासून ‘हाडपक्या गणपती’ असे संबोधले जाते.

मूर्तीची प्रतिष्ठापना केल्यापासून दहा दिवस चालणाऱ्या या उत्सवात पूर्वापार अनेक लोककला सादर करण्यात येतात. प्रामुख्याने लावणी, नकला, खडी गंमत इत्यादी अनेक थट्टा- मस्करीचे कार्यक्रम आयोजित करण्यात येत असत. या कार्यक्रमांना नागपूरकर मोठ्या संख्येने उपस्थित राहत असत. या मागील मुख्य धारणा अशी की, या लोककलेला राजाश्रय देऊन ही लोककला जपली जावी आणि समाजात एकता प्रस्थापित व्हावी. कालांतराने या थट्टा- मस्करीच्या कार्यक्रमाहून या गणेशोत्सवाला स्थानिक बोलीभाषेतील 'मस्कऱ्या गणपती' म्हणून देखील नाव प्रचलित झाले, अशी माहिती रघुजी राजे भोसले यांनी दिली.

नागपूरकर भोसले घराण्यातील लढवय्ये सरदार श्रीमंत समशेर बहादूर राजे खंडोजी महाराज भोसले उपाख्य चिमणाबापू हे अन्यायाविरुद्ध लढण्यासाठी बंगालच्या स्वारीवर गेले होते. तेथे विजय प्राप्त करून परत येत असताना कुळाचाराच्या घरगुती गणपतीचे विसर्जन झाले होते. त्यामुळे बंगालवरील विजयोत्सव साजरा करण्यासाठी पितृपक्षात इ.स. 1787 मध्ये चिमणाबापू यांनी हाडपक्या गणपतीची प्रतिष्ठापना केली. तेव्हापासून या उत्सवाची परंपरा सुरू झाली. नागपुरातील भोसले घराण्यात दरवर्षी हा उत्सव साजरा केला जातो.

भोसले राजवाड्यातील हाडपक्या गणपतीची मूर्ती वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. तिचे वेगळेपण म्हणजे भोसले घराण्यात चिमणाबापूंनी 12 हातांची, 21 फुटाची मूर्ती स्थापन केली होती. अनेक वर्षे याच प्रकारच्या मूर्तीची प्रतिष्ठापना केली जात होती. परंतु 2005 पासून मूर्तीची उंची कमी करण्यात आली. आता साडेतीन फुटांची मूर्ती पूजेसाठी ठेवण्यात येते. संकष्टी चतुर्थीला त्याची प्रतिष्ठापना केली जाते आणि 10 दिवसांनी या मूर्तीचे विसर्जन करण्यात येते. या दहा दिवसांच्या दरम्यान खडीगंमत, लावण्या, भजन, पोवाडे, सुगम संगीत, हास्यकल्लोळ, जागरण, आनंद मेळावा यासारखे विविध लोककला प्रकार सादर केले जातात. दरवर्षी भोसले वाड्यात हा उत्सव अविरतपणे साजरा केला जातो, अशी माहिती रघुजी राजे भोसले यांनी दिली.