Nobel Prize in Chemistry: वाळवंटात पाणी देणाऱ्या अणूंच्या शोधाला नोबेल; MOFमुळे जग बदलले, तिघा शास्त्रज्ञांचा सन्मान

Published by:Jaykrishna Nair

Last Updated:October 08, 2025 4:47 PM IST

Nobel Prize in Chemistry 2025: यंदाचा रसायनशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार सुसुमु कितागावा, रिचर्ड रॉबसन आणि उमर एम. याघी यांना जाहीर झाला. या तिघांनी तयार केलेल्या MOF संरचनांमुळे विज्ञानातील नवी क्रांती घडली आहे.

स्टॉकहोम: यंदाचा रसायनशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार जपानचे सुसुमु कितागावा, ऑस्ट्रेलियाचे रिचर्ड रॉबसन आणि अमेरिकेचे उमर एम. याघी यांना जाहीर झाला आहे. स्वीडनमधील रॉयल स्वीडिश अकॅडमी ऑफ सायन्सेसने बुधवारी या पुरस्काराची घोषणा केली.

या तिघांनी अशा प्रकारचे अणू (atoms) तयार केले आहेत. ज्यांच्या संरचनेत मोठे मोठे रिकामे भाग (pores) असतात. या छिद्रांमधून गॅसेस आणि इतर रासायनिक पदार्थ सहजपणे आत-बाहेर जाऊ शकतात. या नव्या प्रकारच्या संरचनांना मेटल-ऑर्गेनिक फ्रेमवर्क्स (MOF) असे म्हणतात. या फ्रेमवर्कमध्ये असे क्रिस्टलसदृश नमुने तयार होतात. ज्यात मोठे पोकळ भाग असतात.

हे फ्रेमवर्क्स विशिष्ट उद्दिष्टांसाठी कस्टम डिझाइन करता येतात — म्हणजेच ते एखादा विशिष्ट पदार्थ पकडू शकतात, साठवू शकतात किंवा रासायनिक अभिक्रियांना गती देऊ शकतात. त्यांचा वापर वाळवंटातील हवेतून पाणी गोळा करण्यासाठी, कार्बन डायऑक्साइड शुद्ध करण्यासाठी, विषारी वायू साठवण्यासाठी किंवा रासायनिक अभिक्रिया जलद करण्यासाठी केला जाऊ शकतो.

Nobel Prize in Physics: क्वांटमच्या जगात क्रांती, उलगडले विश्वाचे नवे रहस्य; तिघा वैज्ञानिकांना नोबेल

विजेत्यांना 11 दशलक्ष स्वीडिश क्रोना (सुमारे 10.3 कोटी रुपये), सोन्याचे पदक आणि प्रमाणपत्र दिले जाईल. ही पारितोषिक रक्कम तिघांमध्ये विभागली जाईल. पुरस्कारांचे वितरण 10 डिसेंबर रोजी स्टॉकहोम येथे होईल.

रिचर्ड रॉबसन यांनी दिली MOF कल्पनेची सुरुवात

1970 च्या दशकात ऑस्ट्रेलियातील मेलबर्न विद्यापीठात रिचर्ड रॉबसन आपल्या विद्यार्थ्यांना अणूंच्या संरचना शिकवत होते. ते लाकडी गोळे (अणू) आणि काड्या (बंध) वापरून मॉडेल तयार करत असत. एका वर्गात त्यांना अचानक जाणवले की, जर खऱ्या अणूंच्या "जोडणीच्या पद्धती"चा अभ्यास केला, तर नवीन प्रकारच्या आण्विक इमारती (molecular structures) तयार करता येऊ शकतील.

1989 मध्ये त्यांनी तांबे (Copper) आयन आणि चार भुजांचा कार्बनिक अणू एकत्र करून एक नवीन रचना तयार केली. ती क्रिस्टलसारखी संरचना होती, परंतु तिच्या आत रिकाम्या जागा होत्या. हेच पहिले मेटल-ऑर्गेनिक नेटवर्क (MOF) चे स्वरूप होते.

Nobel Prize In Medicine 2025: शरीर स्वतःवर का हल्ला करत नाही? या रहस्याचा उलगडा करणाऱ्या शास्त्रज्ञांना नोबेल

जरी ही रचना थोडी कमकुवत असली तरीही यामुळे रसायनशास्त्रज्ञांमध्ये एक नवीन विचार जन्माला आला — की अणू आणि रेणूंनी ‘इमारती’ तयार करता येतात.

ही शोध खास का आहे?

मेटल-ऑर्गेनिक फ्रेमवर्क्सचा वापर अनेक क्षेत्रांत क्रांती घडवू शकतो —

वाळवंटातील हवेतून पाणी काढण्यासाठी

पाण्यातील PFAS सारखे प्रदूषक रसायन हटवण्यासाठी

वातावरणातील कार्बन डायऑक्साइड (CO₂) कमी करण्यासाठी

हायड्रोजन किंवा मीथेन सारख्या वायूंचे सुरक्षित साठवण करण्यासाठी

फळांमधून निघणाऱ्या एथिलीन गॅसला रोखण्यासाठी ज्यामुळे फळे हळूहळू पिकतात

तसेच औषधे शरीरात नियंत्रित पद्धतीने पोहोचवण्यासाठी.

मेटल-ऑर्गेनिक फ्रेमवर्क (MOF) म्हणजे काय?

MOF म्हणजे एक प्रकारची जाळीसदृश रचना (network) आहे जी धातूंच्या आयन (metal ions) आणि कार्बनयुक्त अणू (organic molecules) यांच्या संयोजनातून तयार होते. या रचनेच्या आत अनेक सूक्ष्म छिद्रे असतात, ज्यातून गॅसेस किंवा द्रव पदार्थ सहजपणे प्रवास करू शकतात.

रसायनशास्त्रातील नोबेल – मानव आणि पर्यावरणासाठी उपयुक्त शोधांसाठी

रसायनशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार दरवर्षी त्या शास्त्रज्ञांना दिला जातो ज्यांच्या संशोधनामुळे मानवी जीवन किंवा पर्यावरण अधिक चांगले होऊ शकते. मीडिया रिपोर्ट्सनुसार, या वर्षीच्या पुरस्कारासाठी विचार करण्यात आलेल्या क्षेत्रांमध्ये अंतराळातील रासायनिक घटकांचा अभ्यास (Astrochemistry), आधुनिक बॅटरी तंत्रज्ञान, कोशिकांतील विशेष प्रकारचे द्रव संकुचन (Biomolecular condensates), आणि रासायनिक अभिक्रियांना वेग देणारी तंत्रे (Catalysis) — यांचा समावेश होता.

नोबेल पुरस्कारांची पार्श्वभूमी

नोबेल पुरस्कारांची स्थापना 1895 साली झाली आणि पहिला पुरस्कार 1901 मध्ये देण्यात आला. 1901 ते 2024 या काळात मेडिसिन क्षेत्रातील 229 जणांना या सन्मानाने गौरविण्यात आले आहे. हे पुरस्कार शास्त्रज्ञ आणि संशोधक अल्फ्रेड बर्नहार्ड नोबेल यांच्या मृत्यूपत्रानुसार दिले जातात. सुरुवातीला फक्त भौतिकशास्त्र, वैद्यक, रसायनशास्त्र, साहित्य आणि शांतता या क्षेत्रांत पुरस्कार देण्यात येत होता. नंतर अर्थशास्त्र या क्षेत्राचाही समावेश करण्यात आला. नोबेल पुरस्काराच्या अधिकृत वेबसाइटनुसार कोणत्याही क्षेत्रातील नोबेल पुरस्कारासाठी नामांकन झालेल्या व्यक्तींची नावे 50 वर्षांपर्यंत गुप्त ठेवली जातात.

Location :

Mumbai,Maharashtra

First Published :

October 08, 2025 4:47 PM IST

Nobel Prize in Chemistry: वाळवंटात पाणी देणाऱ्या अणूंच्या शोधाला नोबेल; MOFमुळे जग बदलले, तिघा शास्त्रज्ञांचा सन्मान

Nobel Prize in Chemistry: वाळवंटात पाणी देणाऱ्या अणूंच्या शोधाला नोबेल; MOFमुळे जग बदलले, तिघा शास्त्रज्ञांचा सन्मान

फोटो

ताज्या बातम्या