Explainer: काश्मीरची मूळ लोकसंख्या हिंदू होती, मग ते मुस्लिम कसे झाले? धर्मांतर करूनही लोक पंडित आडनाव का वापरतात?

मोहम्मद देन फौक यांनी लिहलेल्या “कश्मीर क़ौम का इतिहास” या प्रसिद्ध पुस्तकात त्यांनी पंडित शेख या प्रकरणात असे लिहिले आहे की-

“इस्लाम येण्यापूर्वी काश्मीरमध्ये सर्व लोक हिंदूच होते. त्यामध्ये हिंदू ब्राह्मणही होते, तसेच इतर जातीचे लोकसुद्धा होते. परंतु ब्राह्मणांमध्ये एक असा वर्ग होता, ज्यांचे मुख्य कार्य शिकणे आणि शिकवणे असे होते. या लोकांना 'पंडित' म्हणत.”

मोहम्मद देन फौक लिहितात, इस्लाम धर्म स्वीकारल्यानंतर या समूहाने पंडित हे उपनाम अभिमानाने कायम ठेवले. त्यामुळे हा समूह मुसलमान असूनही आजही पंडित म्हणून ओळखला जातो. त्यांना 'शेख' असेही म्हटले जाते. सन्मानाने त्यांना 'ख्वाजा' असेही संबोधले जाते. मुसलमान पंडितांची मोठी लोकसंख्या ग्रामीण भागांमध्ये आहे.

मध्ययुगात विशेषतः 14व्या शतकात, इस्लामचा काश्मीरमध्ये मोठा प्रभाव पडला. यामुळे अनेकांनी धर्मांतर केले.तिसऱ्या शतकात काश्मिरी हिंदूंनी मोठ्या प्रमाणावर बौद्ध धर्म स्वीकारला. आठव्या शतकात तुर्की आणि अरब आक्रमण वाढले परंतु पर्वतांमुळे काश्मीर खोऱ्यावर त्यांचा फारसा प्रभाव पडला नाही. त्यांना या भागात जाणे थोडे अवघड वाटले. 14व्या शतकात मात्र काश्मीरमध्ये मुस्लीम राजवट प्रस्थापित झाली. याची अनेक कारणे होती. वारंवार होणारे हल्ले, अंतर्गत या गोष्टींचा यात समावेश होता.

त्याचवेळी येथील शासक देखील कमकुवत होते. खुद्द लोहारा ब्राह्मण हिंदू राजघराण्यावर खुश नव्हेत.

शेवटच्या राजा सुखदेवने ब्राह्मणांवर कर लावला होता, ज्यामुळे तेही नाराज झाले.

14व्या शतकात सुलतान सिकंदर बुतशिकनने हिंदूंना मोठ्या प्रमाणावर काश्मीर सोडण्यास भाग पाडले. काही लोकांनी मुसलमान धर्म स्वीकारला, तर काही काश्मीरमधून पलायन केले. त्याचा उत्तराधिकारी हिंदूंसाठी तुलनेने उदार होता.

पंडितांशिवाय काश्मीच्या संस्कृतीचा विचार देखील करता येणार नाही. काश्मीरच्या इतिहासाचे, धार्मिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक बदलाचे ते वाहक आणि साक्षीदार आहेत.

बनवासी काश्मीरी पंडित- हे पंडित आहेत मुस्लिम राजांच्या दबावमुळे देशातील दुसऱ्या भागात स्थलांतर केले. ज्यातील अनेक जण पुन्हा काश्मीरमध्ये परत आले. त्यांना बनवासी काश्मीरी पंडित म्हटले जाते.

मलमासी पंडित- हे असे पंडित आहे जे मुस्लीम राजांच्या दबावापुढे झुकले नाहीत. आणि तेथेच थांबून लढा दिला.

बुहिर काश्मिरी पंडित- हे काश्मिरी पंडित आहे जे व्यापर करतात.

मुस्लिम काश्मिरी पंडीत- हे काश्मिरी पंडित आहेत जे सुरुवातीला हिंदू होते पण नंतर मुस्लिम झाले. मात्र पंडित आडनाव वापरतात. हे लोक त्यांच्या नावासोबत भट, बट, धार, दार, लोन, मंटू, मिंटू, गणी, तंत्रे, मट्टू, पंडित, राजगुरू, राथेर, राझदान, मगरे, यटू, वाणी अशी जातीची नावे जोडतात.

– काश्मीर वैदिक काळात हिंदू धर्माचे एक महत्त्वाचे केंद्र होते.

– नीलमत पुराण आणि राजतरंगिणी यासारख्या प्राचीन ग्रंथांमध्ये काश्मीरच्या हिंदू राजे आणि धार्मिक परंपरांचा उल्लेख आढळतो.

– काश्मीरमध्ये शिवपूजा (विशेषतः शैव परंपरा) आणि वैष्णव परंपरांचा मोठा प्रभाव होता. कश्मीरी शैव दर्शन भारतातील एक महत्त्वाचे दार्शनिक केंद्र होते.

2. बौद्ध धर्माचा उदय

– सम्राट अशोकाच्या काळात बौद्ध धर्माने काश्मीरमध्ये आपला प्रभाव प्रस्थापित केला.

– काश्मीर हे बौद्ध विद्वान आणि विद्यापीठांचे केंद्र बनले. येथून बौद्ध धर्म आशियातील इतर भागांमध्ये पसरवला गेला.

3. इस्लामचे आगमन

– 13व्या शतकानंतर इस्लामचा काश्मीरमध्ये प्रवेश झाला.

– सैय्यद आणि सूफी संत, विशेषतः मीर सैय्यद अली हमदानी यांसारख्या व्यक्तींनी इस्लामच्या प्रचारामध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.

– हळूहळू, सामाजिक आणि सांस्कृतिक बदलांमुळे मोठ्या प्रमाणावर लोकांनी इस्लाम धर्म स्वीकारला.