वेगाने बदलत आहेत पृथ्वीचे चुंबकीय क्षेत्र! शास्त्रज्ञ सांगतात, 'यामुळे होऊ शकतात हे भयंकर परिणाम'
- Published by:Arjun Nalavade
Last Updated:
पृथ्वीच्या उत्तर चुंबकीय ध्रुवाचे स्थान कॅनडाहून सायबेरियाकडे 50 किमी प्रति वर्ष वेगाने सरकत आहे. यामुळे सौर किरणांची दिशा, उपग्रहांचे मार्ग आणि हवामानावर परिणाम होणार आहेत. यामुळे पृथ्वीच्या वायुमंडलातील कण अधिक ऊर्जायुक्त होतील, परिणामी ग्लोबल सिस्टीम आणि अंतराळ मोहिमांवर परिणाम होऊ शकतो.
पृथ्वीचे चुंबकीय ध्रुव बदलत आहेत. सध्या, उत्तर ध्रुवाची नेमकी स्थिती कॅनडावरून सायबेरियाकडे सरकत आहे. पण याचा काय परिणाम होतो? याचा नेव्हिगेशनवर परिणाम होतो का? यामुळे आपल्या पृथ्वीच्या Magnetosphere मध्ये काही बदल होत आहे का? आणि याचा आपल्या उपग्रहांवर काय परिणाम होतो? एका अभ्यासात, भारतीय शास्त्रज्ञांनी या प्रश्नांची उत्तरे शोधली आहेत आणि असे आढळून आले आहे की, या घटनेचा एक नाही तर अनेक परिणाम होतो, ज्यापैकी मुख्य म्हणजे सूर्यापासून येणाऱ्या Charged Particles च्या वातावरणात प्रवेश करण्याच्या मार्गात बदल. याशिवाय, अंतराळात फिरणाऱ्या उपग्रहांचे मार्गही बदलू शकतात. पृथ्वीवरील उष्णताही वाढेल.
पृथ्वीचे चुंबकीय क्षेत्र
पृथ्वी आपल्या सौरमंडळातील एक खास ग्रह आहे, कारण त्यात खूप शक्तिशाली चुंबकीय क्षेत्र आहे. हा विशेष प्रभाव पृथ्वीच्या वितळलेल्या गाभ्यात होणाऱ्या घडामोडींमुळे दिसून येतो. या क्षेत्रामुळे, पृथ्वी चुंबकासारखी कार्य करते आणि तिचे ध्रुव पृथ्वीच्या Rotation axis च्या ध्रुवाजवळ असतात. गाभ्यात होणाऱ्या हालचालींमधील बदलांमुळे चुंबकीय ध्रुवांची स्थिती बदलते, जसे की सध्या घडत आहे.
advertisement
चुंबकीय क्षेत्राचे फायदे
याचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे चुंबकीय क्षेत्र पृथ्वीला सौर वाऱ्यांपासून आणि आकाशीय किरणांपासून वाचवते. यामुळे, हे किरण पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर कधीच पोहोचत नाहीत आणि जीवन त्यांच्या हानिकारक प्रभावांपासून सुरक्षित राहते. त्याच वेळी, सूर्यापासून येणाऱ्या किरणांचे काही Charged Particles ध्रुवांद्वारे वातावरणात प्रवेश करतात, ज्यामुळे आकाशात अतिशय सुंदर रंगीबेरंगी दृश्ये दिसतात. यांना Aurora म्हणतात.
advertisement
हा बदल झपाट्याने होत आहे
1990 सालापर्यंत, उत्तर चुंबकीय ध्रुवाची स्थिती कॅनडावर जवळजवळ स्थिर होती. पण 2020 पर्यंत, ते सायबेरियाकडे वेगाने सरकत आहे आणि त्याची गती 50 किलोमीटर प्रति वर्ष झाली आहे. याच कारणामुळे शास्त्रज्ञांना या बदलाचे काय परिणाम होतील याचा अभ्यास करण्यास भाग पडले आहे?
एक मोठा प्रश्न
हा बदल संपूर्ण पृथ्वीवर पसरलेल्या चुंबकीय क्षेत्राच्या संरचनेवर परिणाम करतो का, हा एक मोठा प्रश्न आहे. यामुळे त्या charged particles चा मार्ग थेट बदलतो जे पृथ्वीच्या radiation belt मध्ये अडकतात. Radiation belts ही चुंबकीय क्षेत्राची ती क्षेत्रे आहेत जिथे खूप उच्च ऊर्जा protons आणि electrons असतात. जेव्हा पृथ्वीच्या चुंबकीय क्षेत्राची ताकद किंवा आकार बदलतो, तेव्हा हे कण येथे फिरतात, bounce होतात आणि इकडून तिकडे फिरत राहतात. पण हे कसे घडते, हा शास्त्रज्ञांसाठी बऱ्याच दिवसांपासून एक प्रश्न होता.
advertisement
या प्रश्नाचे उत्तर देण्यासाठी, भारतीय भूचुंबकीय संस्थेतील (IIG) संशोधक आयुषी श्रीवास्तव, डॉ. भारती कक्कर आणि डॉ. अमर कक्कर यांनी आंतरराष्ट्रीय भूचुंबकीय संदर्भ क्षेत्र मॉडेलचा वापर केला आणि test particles च्या त्रिमितीय गतीचे simulation केले. ते 1900 ते 2020 पर्यंत energetic protons च्या प्रवेश बिंदूत होणारा बदल मोजू इच्छित होते.
पूर्वी काय स्थिती होती?
अभ्यासाचे निकाल Advances in Space Research मध्ये प्रकाशित झाले आहेत. संशोधकांना असे आढळून आले की 1900 मध्ये, कॅनडावरील चुंबकीय क्षेत्र खूप मजबूत होते. याचा अर्थ असा की charged particles तेव्हा जास्त उंचीवर राहत होते आणि हे क्षेत्र पूर्वी स्थिर होते. पण 2020 मध्ये, जेव्हापासून चुंबकीय क्षेत्र सायबेरियाकडे सरकले आहे, तेव्हा कॅनडावरील क्षेत्र कमजोर झाले आहे.
advertisement
आता काय होत आहे?
2020 पासून, सायबेरियावरील चुंबकीय क्षेत्र मजबूत झाले आहे आणि उच्च ऊर्जा कणांची activity बदलली आहे. यामुळे सायबेरियावरील charged particles चा प्रवेश बिंदू 400 किमीवरून 1200 किमीपर्यंत वाढला आहे. यामुळे या कणांचे पृथ्वीशी होणारे collision आणि वर्तन दोन्ही बदलले आहे.
उष्णता वाढू लागेल आणि त्याचा परिणाम उपग्रह, GPS आणि अगदी अंतराळ मोहिमांवर दिसून येईल. ध्रुवाभोवती फिरणाऱ्या उपग्रहांचा मार्ग बदलेल कारण वातावरणातील कणांची घनता वाढली आहे. उपग्रहांचा मार्ग व्यवस्थित ठेवण्यासाठी अंतराळ संस्थांना खूप मेहनत करावी लागेल. या बदलामुळे, पृथ्वीच्या वातावरणातील charged particles अधिक ऊर्जा जमा करू लागतील आणि ते गरम होऊ लागतील. याचा उपग्रह आणि जागतिक प्रणालींवर नक्कीच लक्षणीय परिणाम होईल.
advertisement
polar skies मध्ये दिसणाऱ्या रंगीबेरंगी दृश्यांच्या स्थितीत बदल होईल, ज्याला आपण aurora म्हणतो. याशिवाय, त्यांची तीव्रता देखील बदलेल. आता शास्त्रज्ञांना space weather वर एक वेगळी नजर ठेवावी लागेल. तसेच, लवकरच अंतराळ संस्था यावर एकत्रितपणे काम करणे सुरू करू शकतात.
हे ही वाचा : त्या बर्फाळ प्रदेशात लाल रंगाचं पाणी येतं कुठून? शास्रज्ञही होते हैराण, अखेर 110 वर्षांनी उलगडलं रहस्य
advertisement
Location :
Mumbai,Maharashtra
First Published :
February 03, 2025 4:32 PM IST
मराठी बातम्या/General Knowledge/
वेगाने बदलत आहेत पृथ्वीचे चुंबकीय क्षेत्र! शास्त्रज्ञ सांगतात, 'यामुळे होऊ शकतात हे भयंकर परिणाम'
