भारतातील हेच ते 4 खरतनाक साप; जे दरवर्षी 50000 लोकांचा घेतात जीव, पण यांच्या विषाला एवढं महत्त्व का?

नेचर एन्व्हायरन्मेंट अँड वाइल्ड लाईफ सोसायटीचे प्रकल्प व्यवस्थापक अभिषेक, जे गेल्या 25 वर्षांपासून सापसहित वन आणि वन्यजीवनावर काम करत आहेत, ते सांगतात की नाग, मण्यार, रसल्स वायपर आणि सॉ-स्केल्ड वायपर हे ते चार साप आहेत, ज्यांच्या नावावर दरवर्षी सर्वाधिक दंश आणि मृत्यूची नोंद आहे. भारतात यांना ‘बिग फोर’ म्हणून ओळखले जाते. कोब्रा आणि मण्यारमध्ये न्यूरोटॉक्सिन विष असते, तर रसल्स आणि सॉ-स्केल्ड वायपरमध्ये हेमोटॉक्सिन विष असते.

न्यूरोटॉक्सिन विष रक्तप्रवाहात शिरताच मज्जासंस्था निकामी होऊ लागते, ज्यामुळे बळी पक्षाघात किंवा ब्रेन हॅमरेजमुळे मरतो. दुसरीकडे, हेमोटॉक्सिन विष रक्तप्रवाहात शिरताच रक्त जेलीसारखे घट्ट होऊ लागते, ज्यामुळे रक्तदाब वाढतो. शरीराच्या विविध भागातून रक्त बाहेर पडू लागते आणि हृदयावर जास्त दबाव आल्याने ते बंद पडते. तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे की न्यूरोटॉक्सिनच्या तुलनेत हेमोटॉक्सिन विषामुळे होणारा मृत्यू अत्यंत वेदनादायक असतो.

सापाच्या विषाने होणाऱ्या मृत्यूच्या मार्गांविषयी जाणून प्रत्येकजण थरथर कापतो, पण तुम्हाला माहित आहे का की, याच विषापासून उतारा देखील तयार केला जातो. हो! डॉक्टर्स सर्पदंश झालेल्या व्यक्तीचे प्राण वाचवण्यासाठी जे अँटीव्हेनम वापरतात ते सापांच्या विषापासूनच तयार केले जाते. हे विष त्याच चार सापांचे असते, ज्यांच्या दंशामुळे सर्वाधिक मृत्यू होतात. म्हणजेच, ‘बिग फोर’ हे ते साप आहेत, ज्यांच्या विषापासून भारतात अँटीव्हेनम तयार केले जाते.

अभिषेक सांगतात की, अँटीव्हेनम बनवण्यासाठी 0.6 मिलीग्राम कोब्रा विष, 0.6 मिलीग्राम रसल्स वायपर विष, 0.45 मिलीग्राम मण्यार विष आणि 0.45 मिलीग्राम सॉ-स्केल्ड वायपर विष वापरले जाते. भारतात या सापांच्या दंशामुळे सर्वाधिक मृत्यू होतात. त्यामुळे या चार सापांचे विष एकत्र करून एक अँटीव्हेनम तयार केले जाते, जे भारतातील जवळपास प्रत्येक सापाच्या विषावर प्रभावी ठरते. भारतात दरवर्षी 50 हजार ते 60 हजार लोकांचा मृत्यू सर्पदंशाने होतो, त्यापैकी 90 टक्के मृत्यूंसाठी हे ‘बिग फोर’ म्हणजेच हे साप जबाबदार असतात.