पहिला उपाय म्हणजे सेंद्रिय खतांचा वापर. शेणखत, कंपोस्ट, गांडूळ खत (Vermicompost) आणि जैविक खत यामुळे मातीतील सूक्ष्मजीवांची संख्या वाढते. प्रति एकर किमान 1 ते 1.5 टन सेंद्रिय खत दिल्यास माती भुसभुशीत राहते आणि pH संतुलन राखले जाते. या खतांमुळे मातीतील घटक नैसर्गिक पद्धतीने विघटित होऊन पिकांना पोषकद्रव्ये उपलब्ध होतात. सेंद्रिय खत हे केवळ माती सुधारण्याचे नाही, तर पाण्याची क्षमता वाढवण्याचेही प्रभावी साधन आहे.
advertisement
शेतात खत टाकताना पाण्याचे सांभाळा, नाहीतर होईल मोठे नुकसान! पाहा योग्य प्रमाण..
दुसरा महत्त्वाचा उपाय म्हणजे ग्रीन मॅन्युअर किंवा हिरवी खते. यात ढेंचा, सुरी, धैंचा किंवा सन हेम्प सारखी जलद वाढणारी पिके घेतली जातात. साधारण 60 ते 70 दिवसांत ही पिके जमिनीत उलथवून टाकली जातात. या प्रक्रियेमुळे मातीमध्ये नैसर्गिक पद्धतीने नायट्रोजन तयार होते. यामुळे रासायनिक खतांवरील अवलंबित्व कमी होते आणि शेतीचा खर्चही मोठ्या प्रमाणात कमी होतो. तज्ज्ञांच्या मते हिरवी खते नियमित वापरल्यास मातीचे नैसर्गिक आरोग्य टिकवता येते.
तिसरा आणि सर्वात महत्त्वाचा उपाय म्हणजे मल्चिंग. पिकांच्या आसपास गवत, ऊसाच्या पानांचा चुरा किंवा सोयाबीनच्या अवशेषांचा वापर केल्यास मातीतील ओलावा टिकून राहतो. तण वाढत नाहीत आणि पाण्याचा अपव्ययही थांबतो. काही शेतकरी प्लास्टिक मल्चिंगचाही वापर करतात, ज्यामुळे खतांचा प्रभाव थेट पिकावर होतो. मल्चिंगमुळे मातीतील कार्बनचे प्रमाण वाढते आणि जमिनीतील तापमान संतुलित राहते.
वरील तिन्ही उपाय पद्धतशीरपणे अमलात आणले तर जमिनीचे नैसर्गिक पुनरुज्जीवन शक्य होते. रासायनिक खतांवर अवलंबून न राहता नैसर्गिक शेतीकडे वळणे हे आजच्या शेतीसाठी सर्वात मोठे परिवर्तन ठरू शकते. भारतातील अनेक शेतकऱ्यांनी हे उपाय अवलंबून उत्पादनात चांगली वाढ अनुभवली आहे. शेतीचे भविष्य रासायनिक नव्हे तर नैसर्गिक मातीच्या पुनरुत्पादनात आहे, हे लक्षात ठेवणे आता काळाची गरज बनली आहे.