महाराष्ट्रात सापडला 2,000 वर्षांपूर्वीचा सर्वात मोठा ‘चक्रव्यूह’; सोलापूरात दडलेल्या गूढ ‘भूल भुलैया’चा शेवट कुठे?

लॅबिरिंथ (Labyrinth) म्हणजे चक्रव्यूह! मध्यभागाकडे जाणारा एकच वळणावळणाचा मार्ग असलेली रचना होय. मेझ (Maze) प्रमाणे यात गोंधळात टाकणारे वळण, फाटे किंवा बंद रस्ते नसतात. शतकानुशतके भारतात अशा रचनांना सांस्कृतिक, आध्यात्मिक आणि व्यावहारिक महत्त्व राहिले आहे.

अलीकडे महाराष्ट्रात अशाच प्रकारचा एक दुर्मिळ आणि भव्य चक्रव्यूह सापडला असून, तो ऐतिहासिकदृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाचा मानला जात आहे. ही रचना सोलापूर जिल्ह्यातील बोरामणी गवताळ प्रदेशात आढळून आली असून, तिला आतापर्यंत भारतात सापडलेली सर्वात मोठी वर्तुळाकार दगडी चक्रव्यूह म्हणून वर्णन केले जात आहे.

टाइम्स ऑफ इंडिया (TOI) च्या वृत्तानुसार, सुमारे 50 फूट बाय 50 फूट आकाराची आणि 15 वळणांची (15-circuit) हा चक्रव्यूह प्रथम नेचर कन्झर्वेशन सर्कल या स्वयंसेवी संस्थेच्या सदस्यांना आढळून आली. ही संस्था बोरामणी गवताळ अभयारण्यात वन्यजीव निरीक्षणाचे काम करत होती. निरीक्षणादरम्यान त्यांना ही असामान्य दगडी रचना दिसून आली, त्यानंतर त्यांनी तात्काळ पुरातत्त्व तज्ज्ञांना याची माहिती दिली.

यानंतर पुण्यातील डेक्कन कॉलेज येथील पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ सचिन पाटील यांनी या रचनेची ओळख पटवली. तज्ज्ञांच्या मते, हा चक्रव्यूह सुमारे 2,000 वर्षांपूर्वीची असण्याची शक्यता आहे.

ही शोधमोहीम ऐतिहासिक दृष्ट्या महत्त्वाची मानली जात आहे. कारण ती या प्रदेशातून पूर्वी लांब पल्ल्याचे व्यापारी मार्ग जात होते, याचा ठोस पुरावा देते. सचिन पाटील यांच्या मते, हा चक्रव्यूह धाराशिव (पूर्वीचे टेर) या भागाचे रोमशी असलेले व्यापारी संबंध अधिक मजबूतपणे अधोरेखित करते, जे प्रारंभिक शतकांमध्ये अस्तित्वात होते.

पाटील म्हणाले, “या व्यापाऱ्यांमध्ये सोनं, द्राक्षारस (वाइन) आणि मौल्यवान दागिने यांची देवाणघेवाण मसाले, रेशीम आणि निळा रंग (इंडिगो डाई) यांसाठी केली जात होती.”

या शोधामुळे आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही उत्सुकता निर्माण झाली आहे. अहवालानुसार, सोलापूरमधील या लॅबिरिंथविषयीची सविस्तर माहिती यूकेमधील ‘Caerdroia’ या नियतकालिकाच्या 2026 च्या आवृत्तीत प्रसिद्ध केली जाणार आहे. हे नियतकालिक जगभरातील मेझ आणि लॅबिरिंथच्या अभ्यासासाठी विशेषतः समर्पित आहे.

‘Caerdroia’ चे संपादक आणि प्रसिद्ध लॅबिरिंथ संशोधक जेफ सॉवर्ड यांनी सांगितले, “ही लॅबिरिंथ ‘क्लासिकल’ प्रकारातील आहे. मात्र मध्यभागी असलेली सर्पिल (स्पायरल) रचना ही खास भारतीय वैशिष्ट्य आहे, ज्याला अनेकदा ‘चक्रव्यूह’ असे संबोधले जाते.”

डेक्कन कॉलेजच्या पुरातत्त्व विभागाचे प्रमुख पी. डी. साबळे यांनी सांगितले की, हा शोध या भागातील पूर्वीच्या निष्कर्षांशी सुसंगत आहे. ते म्हणाले, “कोल्हापूर, कराड आणि टेर हा परिसर परकीय व्यापाराचा एक मोठा केंद्रबिंदू होता,” असे सांगताना त्यांनी जवळच्या भागात सापडलेल्या ग्रीको-रोमन काळातील अवशेषांचा संदर्भ दिला.

आतापर्यंत भारतात सापडलेली सर्वात मोठी वर्तुळाकार लॅबिरिंथ फक्त 11 वळणांची होती. जरी तामिळनाडूतील गेडिमेडू येथे एक मोठी चौकोनी लॅबिरिंथ अस्तित्वात असली, तरी सोलापूरमध्ये सापडलेली ही नवी रचना भारतातील सर्वात मोठी वर्तुळाकार लॅबिरिंथ ठरते आणि आकारमानाच्या दृष्टीने ती देशातील दुसऱ्या क्रमांकाची सर्वात मोठी लॅबिरिंथ आहे.