पुरुषांच्या तुलनेत महिलांची उंची कमी का असते? मागील 100 वर्षांत आणखी कमी झाली, त्यामागील वैज्ञानिक कारण काय?

विज्ञान, जीवशास्त्र, उत्क्रांती आणि जनुके यामागे महत्त्वाची भूमिका बजावू शकतात, असे विज्ञानानुसार मानले जाते. डार्विनच्या नैसर्गिक निवड सिद्धांतानुसार, जे जीव निसर्गाशी जुळवून घेतात ते पिढ्यानपिढ्या त्यांच्या गरजेनुसार त्यांचा रंग, रूप आणि आकार विकसित करत राहतात. सुरुवातीला, जेव्हा मानव शिकारी होते, तेव्हा पुरुषांना चांगली शिकार करण्यासाठी बलवान आणि उंच असणे आवश्यक होते. यासाठी त्यांनी स्वतःला साचेत टाकले आणि ते योग्य बनले. यामुळे जीवन आणि पुनरुत्पादनाच्या शक्यता अधिक दृढ झाल्या असतील. उत्क्रांतीत जैविकदृष्ट्या, पुरुष आणि स्त्रियांच्या उंचीसाठी हार्मोनल (Hormonal) परिणाम सर्वात प्रभावी ठरले. लैंगिक हार्मोन्स पुरुष आणि स्त्रियांची उंची कशी ठरवतात हे जाणून घेण्यासाठी, न्यूज18 ने मॅक्स हॉस्पिटलमधील बालरोग एंडोक्रिनोलॉजी विभागाचे सहयोगी संचालक डॉ. गणेश जेवलीकर यांच्याशी संवाद साधला.

डॉ. गणेश जेवलीकर यांनी सांगितले की, मुला-मुलींच्या उंचीत लैंगिक हार्मोन्स महत्त्वाची भूमिका बजावतात. जोपर्यंत मूल पौगंडावस्थेत पोहोचत नाही, तोपर्यंत एस्ट्रोजेन (Estrogen) आणि टेस्टोस्टेरॉन (Testosterone) हार्मोन्स दोघांमध्ये जवळपास समान प्रमाणात स्त्रवतात. एस्ट्रोजेन हार्मोन मुला-मुली दोघांचीही उंची वाढवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतो. एस्ट्रोजेन हार्मोन ग्रोथ हार्मोन (Growth hormone) आणि इन्सुलिनसारखे द्रव, IGF-1 मोठ्या प्रमाणात स्त्रवण्यास उत्तेजित करतो. ग्रोथ हार्मोनमुळे, लांब हाडांचा सांगाडा तयार होतो ज्याला मेटाफायसिस (Metaphysis) म्हणतात. मेटाफायसिसच्या आत, कूर्चासोबत, कॅल्शियम, फॉस्फरस आणि इतर घटक जमा होतात आणि त्याचे प्लेट्स तयार होतात. यामुळेच व्यक्तीला उंची मिळते. जोपर्यंत व्यक्तीमध्ये दुय्यम लैंगिक वैशिष्ट्ये विकसित होत नाहीत, तोपर्यंत हाडे समान गतीने वाढत राहतात, पण जशी पौगंडावस्था (तारुण्य) येते, तशी उंचीची वाढ थांबते.

डॉ. गणेश जेवलीकर यांनी सांगितले की, निसर्गाच्या नियमांनुसार, मुलींमध्ये तारुण्य लवकर येते, म्हणजेच दुय्यम लैंगिक वैशिष्ट्यांचा विकास लवकर होतो, तर पुरुषांमध्ये ते काही वर्षांनंतर येते. जसे मुलींमध्ये तारुण्य येते, तसे एस्ट्रोजेन कमी प्रमाणात तयार होऊ लागते आणि त्यामुळे ग्रोथ हार्मोन देखील कमी स्त्रवतो. तारुण्यानंतर, जेव्हा स्त्रीचा शारीरिक विकास पूर्ण होतो, तेव्हा एस्ट्रोजेनची पातळी स्थिर होते आणि नंतर ती काही प्रमाणात कमी होऊ लागते. विशेषतः मासिक पाळीच्या दरम्यान आणि नंतर, एस्ट्रोजेनची पातळी नियमितपणे कमी होते. यानंतर, एस्ट्रोजेनच्या घटत्या प्रमाणामुळे, ग्रोथ प्लेट्स बंद होतात आणि हाडांची लांबी वाढण्याची प्रक्रिया पूर्णपणे थांबते. पण पुरुषांमध्ये असे होत नाही. कारण पुरुषांमध्ये तारुण्य उशिरा येते. त्यामुळेच मुलांची उंची आणखी काही वर्षे वाढत राहते.

एका अलीकडील अभ्यासात असे दिसून आले आहे की, मागील शंभर वर्षात लोकांची उंची वाढली आहे. चांगले आरोग्य आणि पोषक तत्वे यासाठी जबाबदार आहेत, परंतु ज्या गतीने पुरुषांची उंची वाढत आहे, त्या तुलनेत स्त्रियांची उंची साडेतीन पट कमी वाढली आहे. जर पुरुषांची उंची 1 फुटाने वाढली असेल, तर गेल्या शंभर वर्षात स्त्रियांची उंची फक्त अर्धा फूट वाढली आहे. बायोलॉजी लेटर्स या जर्नलनुसार, गेल्या शंभर वर्षात पुरुषांची उंची सरासरी 4.03 सेमीने वाढली आहे, तर स्त्रियांची उंची 1.68 सेमीने वाढली आहे.