UNESCO List: शिवरायांनी किती किल्ले जिंकले माहितीये का? तामिळनाडूतील 'जिंजी'ला का म्हटलं जातंय स्वराजाची तिसरी राजधानी?

Published by:Sachin S

Last Updated:July 11, 2025 10:27 PM IST

शिवाजी महाराजांनी आपल्या दक्षिण दिग्विजयाच्या मोहिमेदरम्यान जिंजी किल्ला जिंकला. ही मोहीम त्यांच्या कारकिर्दीतील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा होता.

मुंबई : महाराष्ट्रात राहणाऱ्या प्रत्येक व्यक्तीसाठी अभिमानाची अशी बातमी समोर आली आहे. छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या १२ किल्ल्यांचा युनेस्कोच्या यादीत समावेश करण्यात आला आहे. महाराष्ट्रातील 11 किल्ले रायगड, राजगड, प्रतापगड, पन्हाळा, शिवनेरी, लोहगड, साल्हेर, सिंधुदुर्ग, विजयदुर्ग, सुवर्णदुर्ग, खांदेरी यांचा समावेश केला आहे. त्याचबरोबर तामिळनाडूतील जिंजी किल्ल्यांचा सुद्धा यादीत समावेश झाला आहे. शिवरायांनी महाराष्ट्रामध्ये आणि राज्याबाहेर ३६० पेक्षा जास्त किल्ले जिंकले आणि बांधले. काही किल्ल्यांची पुनर्बांधणी केली होती. याबद्दल अनेक मतप्रवाह आहे पण ही एक ऐतिहासिक नोंद आहे.

शिवाजी महाराजांनी किल्ल्यांना स्वराज्याच्या संरक्षणासाठी अत्यंत महत्त्वाचे मानले होते. त्यांनी डोंगरांवरील किल्ले (डोंगरी किल्ले), जमिनीवरील किल्ले (भुईकोट) आणि समुद्रातील किल्ले (जलदुर्ग) असे विविध प्रकारचे किल्ले बांधले किंवा जिंकून त्यांची दुरुस्ती केली. ज्या १२ किल्ल्यांचा युनेस्कोच्या यादीत समावेश झाला, त्यांच्याबद्दल माहिती...

रायगड -

रायगड हा छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्याची राजधानी होता. या किल्ल्यावर शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक झाला होता. ज्यामुळे मराठा साम्राज्याला एक सार्वभौम आणि स्वतंत्र राज्याची ओळख मिळाली. हा किल्ला भौगोलिकदृष्ट्या अत्यंत सुरक्षित आणि महत्त्वाच्या ठिकाणी होता, ज्यामुळे शत्रूंना तो जिंकणे कठीण होते. रायगड हा मराठा साम्राज्याच्या राजकीय, लष्करी आणि सांस्कृतिक जीवनाचे केंद्र बनला होता.

राजगड -

राजगड हा शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्याची पहिली राजधानी होता. महाराजांनी आपल्या आयुष्यातील महत्त्वाचा काळ या किल्ल्यावर घालवला. या किल्ल्यावरून त्यांनी अनेक मोहिमांची आखणी केली आणि स्वराज्याच्या विस्तारासाठी पाया रचला. राजगड त्याच्या नैसर्गिक संरक्षणामुळे आणि मोक्याच्या ठिकाणामुळे लष्करी दृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाचा होता.

प्रतापगड -

प्रतापगड हा त्याच्या ऐतिहासिक घटनेमुळे, म्हणजेच अफजलखानाच्या वधामुळे अत्यंत महत्त्वाचा ठरतो. या घटनेने शिवाजी महाराजांचे नाव सर्वदूर पसरले आणि त्यांना एक पराक्रमी आणि दूरदृष्टीचा राजा म्हणून ओळख मिळाली. हा किल्ला कोयना नदीच्या खोऱ्याचे संरक्षण करण्यासाठी बांधण्यात आला होता आणि तो मराठा सैन्यासाठी एक महत्त्वाचा तळ होता.

पन्हाळा -

पन्हाळा किल्ला त्याच्या ऐतिहासिक वेढ्यासाठी प्रसिद्ध आहे. सिद्धी जोहरने जेव्हा पन्हाळ्याला वेढा दिला होता, तेव्हा शिवाजी महाराजांनी मोठ्या शिताफीने यातून सुटका करून घेतली होती, ज्यामुळे मराठा इतिहासातील 'पन्हाळगड ते विशाळगड' ही शौर्याची गाथा निर्माण झाली. कोल्हापूर परिसरातील महत्त्वाचा हा किल्ला दख्खनच्या पठारावरून कोकणात जाणाऱ्या मार्गांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी महत्त्वाचा होता.

शिवनेरी -

शिवनेरी हा छत्रपती शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान आहे. त्यामुळे या किल्ल्याला धार्मिक आणि ऐतिहासिक दृष्ट्या खूप महत्त्व आहे. हा किल्ला जुन्नर शहराच्या जवळ असून, पुणे-नाशिक व्यापारी मार्गावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी महत्त्वाचा होता.

लोहगड -

लोहगड हा एक महत्त्वाचा किल्ला होता जो पुणे आणि नाशिक यांना जोडणाऱ्या मार्गावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी उपयुक्त होता. या किल्ल्याचा वापर अनेकदा लष्करी तळ म्हणून केला जात असे आणि काही काळ शिवाजी महाराजांनी आपला खजिनाही येथे ठेवल्याचे सांगितले जाते.

साल्हेर -

साल्हेर हा नाशिक जिल्ह्यातील एक उंच आणि मोक्याचा किल्ला होता. या किल्ल्यावर शिवाजी महाराजांनी मुघलांसोबत मोठी लढाई जिंकली होती, जी साल्हेरची लढाई म्हणून ओळखली जाते. या विजयाने मराठ्यांचे सामर्थ्य सिद्ध केले आणि त्यांना मोठ्या प्रमाणात प्रदेश आणि संपत्ती मिळाली. हा किल्ला गुजरात आणि दख्खनच्या व्यापारावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी महत्त्वाचा होता.

सिंधुदुर्ग -

सिंधुदुर्ग हा शिवाजी महाराजांनी बांधलेला सर्वात महत्त्वाचा आणि अभेद्य जलदुर्ग (समुद्री किल्ला) आहे. या किल्ल्याने मराठा आरमाराला एक मजबूत आधार दिला आणि समुद्रावरील शत्रूंपासून स्वराज्याचे रक्षण केले. या किल्ल्यामुळे मराठ्यांना पश्चिम किनारपट्टीवर आपले वर्चस्व प्रस्थापित करता आले.

विजयदुर्ग -

विजयदुर्ग हा देखील एक महत्त्वाचा जलदुर्ग आहे. या किल्ल्याने मराठा आरमाराला आपले तळ मजबूत करण्यास मदत केली. हा किल्ला त्याच्या मजबूत बांधणीसाठी ओळखला जातो आणि तो समुद्रातून येणाऱ्या शत्रूंपासून स्वराज्याचे रक्षण करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण होता.

सुवर्णदुर्ग -

सुवर्णदुर्ग हा कोकणातील आणखी एक महत्त्वाचा जलदुर्ग आहे. या किल्ल्याने मराठा आरमाराला मध्य कोकण किनारपट्टीवर नियंत्रण ठेवण्यास मदत केली. हा किल्ला व्यापारी मार्गांवर आणि किनारी संरक्षणासाठी महत्त्वाचा होता.

खांदेरी -

खांदेरी (आणि उंदेरी) हे मुंबईजवळचे दोन छोटे सागरी किल्ले होते. खांदेरीच्या लढाईत शिवाजी महाराजांच्या आरमाराने इंग्रजांना रोखले होते, ज्यामुळे मराठा आरमाराचे सामर्थ्य सिद्ध झाले. हे किल्ले मुंबईच्या बंदरावर आणि व्यापारी मार्गांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी मोक्याचे होते.

जिंजी किल्ला स्वराज्याची तिसरी राजधानी

तामिळनाडूमधील जिंजी किल्ला हा भारतीय इतिहासातील एक महत्त्वाचा आणि सामरिकदृष्ट्या अत्यंत मोक्याचा किल्ला आहे. या किल्ल्याला "पूर्वेकडील ट्रॉय" (Troy of the East) असंही म्हटलं जातं, कारण तो अभेद्य आणि दुर्दम्य मानला जात होता. जिंजी किल्ला हा एका किल्ल्याचा समूह आहे, ज्यात प्रामुख्याने तीन टेकड्यांवर बांधलेले किल्ले आहेत:

राजगिरी (राजगिरी दुर्ग)

कृष्णगिरी (कृष्णगिरी दुर्ग)

चंद्रगिरी (चंद्रायण दुर्ग)

हे तिन्ही किल्ले मजबूत तटबंदीने आणि बुरुजांनी जोडलेले आहेत. या किल्ल्यात अनेक मंदिरे, धान्याची कोठारे, पाण्याची टाकी आणि राजवाड्यांचे अवशेष आहेत. याची बांधणी इतकी मजबूत होती की शत्रूंना तो जिंकणे अत्यंत कठीण जात असे.

स्वराज्याची तिसरी राजधानी

विजयनगर साम्राज्याच्या काळात हा किल्ला महत्त्वाचा होता. त्यानंतर तो विजापूरच्या आदिलशाहीच्या ताब्यात गेला. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी जिंजी किल्ला जिंकल्यानंतर तो मराठा साम्राज्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचा बनला. विशेषतः संभाजी महाराजांच्या निधनानंतर आणि मुघलांनी रायगडाला वेढा घातल्यावर, छत्रपती राजाराम महाराजांनी येथूनच मुघलांविरुद्धचा लढा सात वर्षे (१६८९ ते १६९८) चालवला. या काळात जिंजी मराठा साम्राज्याची तिसरी राजधानी बनली.

शिवाजी महाराजांनी जिंजी किल्ला कसा जिंकला:

शिवाजी महाराजांनी इसवी सन १६७७ मध्ये आपल्या दक्षिण दिग्विजयाच्या मोहिमेदरम्यान जिंजी किल्ला जिंकला. ही मोहीम त्यांच्या कारकिर्दीतील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा होता.

जिंजी किल्ला हा अत्यंत मजबूत आणि अभेद्य मानला जात होता. तो जिंकण्यासाठी थेट लष्करी हल्ला करणे खूप कठीण होते. त्यामुळे शिवाजी महाराजांनी आपल्या बुद्धिमत्तेनं आणि रणनीतीने हा किल्ला ताब्यात घेतला. जिंजी किल्ला त्यावेळी आदिलशाहीच्या नियंत्रणाखाली होता आणि नासिर मुहम्मद नावाचा किल्लेदार तेथे होता. शिवाजी महाराजांनी नासिर मुहम्मद याच्याशी युद्ध करण्याऐवजी राजकीय चातुर्याने आणि वाटाघाटीने किल्ला मिळवण्याचे ठरवले.

महाराजांनी नासिर मुहम्मदला एक प्रस्ताव दिला. त्यानुसार, त्याला ५०,००० होन (सोन्याची नाणी) रोख रक्कम आणि वार्षिक १ लाख होन उत्पन्नाचा प्रदेश जहागीर म्हणून देण्याचे वचन दिले. नासिर मुहम्मदला लढाई नको होती आणि त्याला हा प्रस्ताव फायदेशीर वाटला. त्यामुळे त्याने हा प्रस्ताव स्वीकारला आणि जिंजी किल्ल्याचा ताबा मराठ्यांना दिला.

किल्ल्याला दिलेली नवी नावं : हा किल्ला जिंकल्यानंतर शिवाजी महाराजांनी त्याला शारंगगड, गर्वगड आणि मदोन्मत्तगड अशी नवी नावे दिली.

अशा प्रकारे, शिवाजी महाराजांनी प्रत्यक्ष युद्ध न करता, आपल्या मुत्सद्देगिरी आणि दूरदृष्टीने जिंजीसारखा एक अभेद्य किल्ला स्वराज्यात आणला. या किल्ल्यामुळे मराठा साम्राज्याला दक्षिणेकडे एक मजबूत आधार मिळाला, ज्याचा उपयोग पुढे छत्रपती राजाराम महाराजांना मुघलांविरुद्धच्या लढ्यात खूप झाला. युनेस्कोच्या जागतिक वारसा यादीत "मराठा मिलिटरी लँडस्केप" मध्ये जिंजी किल्ल्याचा समावेश असणे, हे त्याचे ऐतिहासिक आणि सामरिक महत्त्व अधोरेखित करते.